Στοιχεία Ποντιακών Χορών Του Νίκου Ζουρνατζίδη.
Είναι μια μορφή Τικ’ της περιοχής του Μεταλλείου Άσπρου Βουνού (Ακ Νταγ Ματέν) που ξεκινάει σε πολύ αργό ρυθμό σηκώνοντας εναλλάξ τα πόδια ψηλά με κυκλική κίνηση (λιγότερο οι γυναίκες) και καταλήγει σιγά σιγά στον κανονικό ρυθμό του Τικ’ διπλόν.
Σιτ’ στέκω κάπως γίνουμαι, σιτ’ στέκω κάτ’ παθάνω,
γίνουμαι κάστρα να πατώ, χωρία να χαλάνω.
Εσύ εμέναν έλε’ες, καν’νάν ´κι καλατσεύω,
με τ’ ομματόπα μ’ είδα σε, τον Θεό σ’ ´κ’ ινιανεύω.
./.
Nε μαξιλάρι μ’ άκλερον, γεργάνια μ’ απαρδάλια,
πού έν’ εκείν’ ή έμορφος, π’ εκείτον ´ς σην εγκάλια μ’.
./.
Τo τραγούδι στη γρήγορη μορφή του:
´Σ σα ποτάμια ήλôς παίρ’, σα ραχόπα εχόντζεν,
oσήμερον ´κ είδα ‘σεν, εθάρρεσα εχρόντζεν.
./.
Τα ποτάμια κλώσκουνταν, ση χαμαιλέτας τα νερά,
εγώ τήναν αγαπώ, αγαπώ ατεν κρυφά.
./.
Ουρανόν ελίβωσεν, ο φέγγον επιάστεν,
εγώ τήναν αγαπώ και-ν επαραβράδιαστεν.
./.
Τα τσορτάνια σ’ τσορτάνια, η μαντζίρα σ’ μαντζίρα
εγώ π’ εφίλεσα σε, ατό εν’ και ντ’ επήρα
./.
Τραγούδια Διπάτ’ (Τραπεζούντας)
ή Γιαβάσκον ή Γιαβαστόν, ή Διπάτι(ν), ή Διπλόν, ή Διπλόν Ομάλ’, ή Κοδεσπαινιακόν, ή Μονόν Ομάλ’, ή Ομάλ’, ήΟμάλ’ Τραπεζούντας.
Χορευόταν σε πάρα πολλές περιοχές του Ανατολικού Πόντου, όπως και στο Καρς, και με τον ερχομό των Ποντίων στην Ελλάδα έγιναν γνωστές και οι άλλες ονομασίες του χορού, οι οποίες για πολλά χρόνια κράτησαν τοπικό χαρακτήρα.
ΟΜΑΛ
Εμέν κ’ εσέν ’πη θα χωρίζ’, ακόμαν ´κ εγεννέθεν,
ους να εποίκα σε τ’εμόν, το ψόπο μ’ ετελέθεν.
Εφτά χρόνια ´κι θα κρούω ´ς σον πρόσωπο μ’ νερόν-ι,
να μη σπογγίζω και χάνω το φίλεμαν τ’ εσόν-ι.
Στάμαν Σταυρίτα-ν είδα σε, καλόν να έν’ ειδέα σ’,
τα δäκρâ μ’ εκυλίουσαν απέσ’ ´ς σην εμποδέα σ’.
Νεοελληνική απόδοση
Εμένα κ’ εσένα, αυτός που θα μας χωρίσει, ακόμη δε γεννήθηκε,
έως ότου σε έκανα δική μου, η ψυχούλα μου τελείωσε.
Εφτά χρόνια δεν θα ρίξω – χτυπήσω, νερό στο πρόσωπό μου,
να μη σφουγγίσω και απαλείψω το φίλημα το δικό σου.
Την πρώτη Σεπτεμβρίου σε είδα, σε καλό να με βγει που σε είδα,
τα δάκρυά μου κυλούσανε μέσα στην ποδιά σου.
./.
ΔΙΠΑΤ’
Έλα ’μπα ’ς σ’ εγκαλιόπο μου και ´ς σα χέρια μ’ τα δύο,
η _η’ μ’ αν πάει ’ς σην κόλασην, εσέν ´κι παραδίω.
./.
Στάμαν Σταυρίτα-ν είδα σε, καλόν να έν’ ειδέα σ’,
τα δäκρâ μ’ εκυλίουσαν απέσ’ ´ς σην εμποδέα σ’.
./.
Ασ’ σα χίλια διατάγματα το έναν να εκράν’νες,
Αέτσ’ ´κι θα ογράευες, αέτσ’ ´κι θ’ επαθάν’νες.
./.
Εγώ εθάρ’να ´γέρασα, όσον το πάω νεΐμαι (νεούμαι)
άμον τ’ Αε-Παυλί’ το ≤öν’ καμμίαν ´κι τελείμαι.
./.
*Αε Παύλος = κορυφή της οροσειράς του Παρυάδρη στον Πόντο.
Νεοελληνική απόδοση
Έλα μπες στην αγκαλίτσα μου και στα χέρια μου τα δύο,
η ψυχή μου και στην κόλαση αν πάει, δε θα σε προδώσω.
./.
Την πρώτη Σεπτεμβρίου σε είδα, σε καλό να με βγει που σε είδα,
τα δάκρυά μου κυλούσανε μέσα στην ποδιά σου.
./.
Από τις χίλιες συμβουλές τη μία να κρατούσες,
έτσι δεν θα καταντούσες, έτσι δεν θα πάθαινες.
./.
Εγώ νόμιζα γέρασα, όσο και πάω ξανανιώνω,
όπως του Αγίου Παύλου* το χιόνι, ποτέ δεν λιώνω
./.
Τραγούδια
Ανεφορτίτ’σσα
ΑΝΕΦΟΡΙΤ’ΣΣΑ – ΚΙΖΕΛΑ – ΚΑΛΟΝ ΚΟΡΙΤΣ
Εγώ είμαι ασ’ ση Γαλίαναν, ασ’ έναν καλόν χωρίον,
έπαρ’ με ´ς σ’ εγκαλöπο σου, επέθανα άσ’ σον κρύον.
./.
Τ’ αρνόπο μ’ ασ’ σα Πλάτανα, κ’ εγώ ασ’ σην Τραπεζούνταν,
τ’ εμά τ’ ομμάτια όντας τερούν, τ’ εσά δάκρυα γομούνταν.
./.
Και -ν έΐκιτί Γαλίανα, π’ είχεν νερόπα κρύα
εκεί πολλά παντέμορφα κορτσόπα μερακλία.
./.
Εγώ είμαι ασ’ ση Γαλίαναν, χωρίον Λιβαδέτ’κον,
πρώτα έμ’νε καλόν παιδίν, ατώρα είμαι-ν αλλέτ’κον.
./.
Νεοελληνική απόδοση:
Εγώ είμαι απ’ τη Γαλίανα, από ένα καλό χωριό
πάρε με στην αγκαλιά σου, πέθανα από το κρύο.
./.
Το αρνάκι – η αγάπη μου από τα Πλάτανα, κ’ εγώ από την Τραπεζούντα,
τα δικά μου τα μάτια όταν κοιτούν, τα δικά σου δάκρυα γεμίζουν.
./.
Τι κρίμα, Γαλίανα, που είχε κρύα νεράκια
εκεί πολλά πεντάμορφα κορίτσια με μεράκι.
./.
Εγώ είμαι απ’ τη Γαλίανα, χωριό απ’ τα Λιβάδια,
πρώτα ήμουν καλό παιδί, τώρα είμαι αλλιώτικος.
./.
13.Κιζέλα
Κόρη κατήβα ´ς σο μαντρίν, ελύεν η Κιζέλα,
το πρόσωπο σ’ εφώταξεν άμον ντο παίρ’ ημέρα.
./.
Κόρη κατήβα ´ς σο μαντρίν και ντωσ’ κά’ τα πασσάλâ,
ο άντρας -ι-σ’ μικρίκος έν’, κρούγ’ν ατον τα μουσκάρâ.
./.
Κόρη τα ζα ντ’ ερίαζες, τ’ έναν ακούει Στεφάνα,
μίαν κι άλλο ας εφίλ’να σε κι ύστερα ας επεθάν’να.
Νεοελληνική απόδοση:
Κόρη κατέβα στο στάβλο, λύθηκε η Κιζέλα (αγελάδα)
το πρόσωπό σου έλαμψε όπως όταν φέγγει η ημέρα.
./.
Κόρη κατέβα στο στάβλο και χτύπα τους πασσάλους,
ο άντρας σου μικρός είναι, τον χτυπούν τα μοσχάρια.
./.
Κόρη τις αγελάδες που φύλαγες τη μία τη λένε Στεφάνα,
ακόμα μία φορά ας σε φιλούσα κι ύστερα ας πέθαινα.
./.
14.Καλόν Κορίτσ’.
Kαλόν κορίτσ’, καλόν κορίτσ’, καλόν κι ευλογημένον,
´ς σην χώραν φαίνεται άσκεμον ´ς εμέν εν’ φωταγμένον.
./.
Καλόν κορίτσ’ εχόρευαν τ’ έμορφα τα κορτσόπα,
τα κάλλια ’τουν εσείουσαν άμον μανουσακόπα.
./.
Καλόν κορίτσ’ για χόρεψον εσύ τ’ εμόν φραντάλα,
τ’ αμάραντα μαραίν’, πουλί μ’, και τ’ εσόν η εγκάλâ.
Καλόν κορίτσ’ για χόρεψον, εσύ τ’ εμόν αρνόπον,
ατού ’ς σ’ άσπρα τα κόλφια σου θα φτάγω τσαλιμόπον.
Νεοελληνική απόδοση:
Καλό κορίτσι, καλό κορίτσι, καλό κ’ ευλογημένο,
στους ξένους φαίνεται άσχημο, για μένα είναι λαμπερό.
Το χορό Καλό κορίτσι χόρευαν τα όμορφα τα κοριτσάκια,
τα κάλη τους κουνιότανε όπως οι μενεξέδες.
Καλόν κορίτσ’ για χόρεψε, εσύ δική μου πρόσχαρη,
τ’ αμάραντα μαραίνει, πουλί μου, η δική σου αγκαλιά.
Καλόν κορίτς’ για χόρεψε, εσύ το δικό μου τ’ αρνάκι,
αυτού στ’ άσπρα τα στήθια σου επίδειξη θα κάνω.
Τρυγώνα (περ. Γουρούχ Κερασούντας)
Καβαζίτας – Τρυγόνα (περ. Γουρούχ).
Δύο άγνωστοι χοροί της περιοχής Γουρούχ της επαρχίας Κερασούντας από το υπό έκδοση βιβλίο του Νίκου Ζουρνατζίδη, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Εύξεινος Πόντος.
Καβαζίτας (Γουρούχ Κερασούντας)
Η περιοχή Γουρούχ Κερασούντας.
Στην ορεινή περιοχή της οροσειράς του Παριάρδη ή Εγρίμπελ, νότια του Ντερελή και εκατέρωθεν του δρόμου που οδηγούσε στη Νικόπολη, υπήρχε η συστάδα των ελληνικών χωριών του Κιρίκ ή Γουρούχ που σε μεγάλο βαθμό εποικίστηκαν από Αργυρουπολίτες το 18ο και 19ο αι.
Τα χωριά του Κιρίκ που ήταν στο σύνολό τους ελληνόφωνα και ανήκαν εκκλησιαστικά στο τμήμα του Κουλάκκαγια της μητρόπολης Κολωνείας (Γαράσαρη), απομονωμένα καθώς ήταν στα βουνά και τα όρη της περιοχής κατά την περίοδο 1916 – 1923 υπέστησαν τα πάνδεινα από του «ατάκτους» του Τοπάλ Οσμάν. Ήταν τέτοια η καταστροφή την οποίαν υπέστησαν, που υπολογίζεται ότι μόνον το 10 – 15 % των Ελλήνων κατοίκων τους διασώθηκαν, για να καταφύγει στη Ρωσία και στην Ελλάδα….(Σάββας Καλεντερίδης, Ταξιδιωτικοί οδηγοί 17, σελ. 148).
Το 1780 Έλληνες κυρίως από τα χωριά Δέσμενα, Σίμικλη, Γαργάενα και Σαρήπαπα της περιοχής του Κιουρτίν της επαρχίας Άρδασας (Τορούλ) Αργυρουπόλεως, αλλά και από άλλα χωριά της Αργυρούπολης, όπως τη Θέμπετα, εγκαταλείπουν τις πατρογονικές τους εστίες και μεταναστεύουν για οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους, δυτικότερα, στην επαρχία του Γουρούχ Κερασούντας, σε περιοχές της Νικόπολης, των Κωτυόρων, της Κολώνιας, του Επές και αλλού.
Το μεταναστευτικό αυτό ρεύμα είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία των δέκα ελληνικών χωριών της επαρχίας Γουρούχ Κερασούντας:
1) Πασλάχ,
2) Κιούρτιν,
3) Ενεέτ,
4)Γάαλαν,
5) Σιούνλιου,
6) Κουλακκαγιά,
7) Σπαχού,
8)Γιάτμου,
9) Κιόπλη,
10) Παΐράμ-Τανουσμάν.
Στον πληθυσμό τους προστέθηκαν αργότερα μετανάστες από το χωριό Λαχανά της Τρίπολης του Πόντου, αλλά και από άλλες περιοχές, κυρίως, της Αργυρούπολης.
Η περιοχή του Γουρούχ ήταν ως τότε ακατοίκητη και καλύπτονταν από μεγάλα δάση με πλούσια βοσκοτόπια και άφθονα νερά. Αφού κατοικήθηκε από Έλληνες, ήρθαν και εγκαταστάθηκαν μεταξύ αυτών και λίγες τούρκικες οικογένειες με τις οποίες οι Έλληνες διατηρούσαν αδερφικές σχέσεις. Λέγεται μάλιστα ότι κι αυτοί κατάγονταν από την περιοχή της Άρδασας και έτσι ένιωθαν πατριώτες.
Οι οικογένειες των Γουρουχλήδων που έχουν εγκατασταθεί στο Θρυλόριο προέρχονται κυρίως από τα χωριά Γιατμούς, Γάαλαν, Κιόπλη και Σιούνλιου. Ήταν όλοι τους ελληνόφωνοι και μιλούσαν ένα ιδίωμα της ποντιακής διαλέκτου χαρακτηριστικό για την ιδιομορφία της μουσικότητάς του και το λεξιλόγιό του. Οι Γουρουχλήδες φημίζονται για την εργατικότητά τους αλλά και την ιδιορρυθμία του έκρυθμου χαρακτήρα τους.
(Γιάννης Νικολαΐδης, Ακριτών Γενεά, Σύλλογος Ποντίων Νεολαίας νομού Ροδόπης ¨Η Τραπεζούντα¨).
Ο χορός: Καβαζίτας
Καβαζίτας. Ονομασία χορού από το Γουρούχ, τα βήματα του οποίου μοιάζουν με αυτά αρκετών χορών από άλλες περιοχές του Πόντου (βλ. λ. γιουβαρλαντούμ). (Εγκυκλοπαίδεια Ποντιακού Ελληνισμού, τ. 4, σελ. 131).
Οι Καβαζίτες ήταν άρχοντες του Βυζαντίου στην περιοχή του Μεσοχαλδίου, αλλά στην προκειμένη όμως περίπτωση πρόκειται για συνωνυμία. Εδώ έχουμε να κάνουμε με υπαρκτό πρόσωπο στην περιοχή της Κερασούντας (Γουρούχ – 10 χωριά) που έχασε την τεράστια περιουσία του και μέσα στη φτώχια του κατάντησε περίγελος των συμπολιτών του. Από αυτόν πήρε και το όνομα, κατά τα λεγόμενα των κατοίκων του χωριού θρυλόριο. Είναι ένας χορός που βηματικά μπορούμε να τον εντάξουμε στην ίδια κατηγορία με το Γιουβαρλαντούμ του Ακ Νταγ ματέν, τη Φόνα της Αργυρούπολης, Τσοκμέ ή Σαρί κουζ μαντιλί του Καρς κ.λ.π., μόνο που η κίνησή του είναι τελείως διαφορετική και τα χέρια βρίσκονται σχεδόν στην ανάταση με μία ελαφριά κάμψη των αγκώνων και σε διαρκή έντονη κίνηση σε όλη τη διάρκεια του χορού πάνω – κάτω. Ο χορός κινείται προς τα δεξιά και κατόπιν παραγγέλματος αλλάζει φορά.
Χορεύεται με συγκεκριμένη μουσική και συνοδεύεται από το σκωπτικό τραγούδι :
Καβαζίτα μ’, άκλερε, τ’ ουδάρτς εμελίασεν
άλειψον α’ βούτορον, ας λαρούται αγλήγορα.
Καβαζίτα μ’ τ’ άλογο σ’, το μέγαν το θερίον,
τ’ έναν τ’ αντζίν αθε κοτσόν, κοτσοπατεί και πάει,
τ’ έναν τ’ ομμάτ’ν αθε στραβόν, και τ’ άλλο ξάι ´κ ελέπει.
Καβαζίτα μ’ ´ς ση Γιάννε τα ≤öνâ ελίγανε,
τσοχτάν τ’ αγρέλαφα άλλο εσέν ´κ είδανε.
Καβαζίτα μ’ άκλερε, για πέει με κι ας μαθάνω,
άμον εσέν τον μαύρον ´ς σον κόσμον μη παθάνω.
Νεοελληνική απόδοση:
Καβαζίτα μου, φτωχέ – ταλαίπωρε, η ουρά σου ψώριασε,
άλειψ’ την βούτυρο, ας θεραπευθεί γρήγορα.
Καβαζίτα μου, τ’ άλογό σου, το τρανό το θηρίο,
το ένα του πόδι είναι κουτσό και κουτσοπατάει και πάει,
το ένα του το μάτι είναι στραβό και το άλλο δεν βλέπει καθόλου.
Καβαζίτα μου, στου Γιάννη τα χιόνια έλιωσαν,
εδώ και πολύ καιρό τα άγρια ελάφια άλλο εσένα δεν είδανε.
Καβαζίτα μου, φτωχέ – ταλαίπωρε, για πες μου κι ας μάθω,
όπως εσένα το δυστυχή στον κόσμο να μην πάθω.
Σήμερα ο χορός αυτός σπανίως χορεύεται από ορισμένα ποντιακά χορευτικά και στη διασκέδαση μόνο σε χωριά που έχουν πληθυσμό από τη συγκεκριμένη περιοχή και είναι γνώστες του χορού.
Το χορό αυτό βρήκαμε να χορεύεται στο Θρυλόριο Κομοτηνής, ένα χωριό μεικτό με κατοίκους από τις περιοχές Γουρούχ Κερασούντας και Καρς.
Παίζεται με όλα τα μουσικά όργανα του Πόντου. Στην παραδοσιακή του μορφή χορευόταν σε κλειστό κύκλο και ήταν μεικτός. Ο ρυθμός του χορού είναι πεντάσημος 5/8, (3-2).
Δισκογραφία
Η μελωδία και το τραγούδι του Καβαζίτα στην τοπική διάλεκτο των δέκα χωριών της περιοχής Γουρούχ Κερασούντας, βρίσκονται στην έκδοση Συμβολή στην έρευνα του ποντιακού χορού, ¨Τραγούδια και Σκοποί του Πόντου¨, του Χορευτικού Ομίλου Ποντίων Σέρρα. Παίζει λύρα ο Γιάννης Νικολαϊδης, με καταγωγή από τη συγκεκριμένη περιοχή και τραγουδάει ο Γιώργος Ιωαννίδης.
Tρυγόνα (Γουρούχ)
Στο χωριό Θρυλόριο της Kομοτηνής, ένα μεικτό χωριό που κατοικείται από Ποντίους του Kαρς και της περιοχής Γουρούχ της Kερασούντας (10 χωριά), χορεύεται μια μορφή Tρυγόνας, την πατρότητα της οποίας διεκδικούν και οι δύο. Eδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι οι περισσότεροι κάτοικοι του Kαρς έφυγαν από την Aργυρούπολη μετά το 1828 με το κλείσιμο των μεταλλείων και κυρίως κατά τα έτη 1877-1878 με τον Pωσοτουρκικό πόλεμο. Tο ίδιο λένε πως ισχύει και για μερικούς από τους κατοίκους της επαρχίας Γουρούχ οι οποίοι μετανάστευσαν στην Aργυρούπολη και με το κλείσιμο των μεταλλείων επέστρεψαν στα χωριά τους. Το χορό αυτό κινηματογραφήσαμε στο συγκεκριμένο χωριό και τη μορφή αυτή δεν τη συναντάμε σε καμία άλλη περιοχή του Πόντου αλλά ούτε και του Καρς γι’αυτό είναι πιθανότερο να είναι από την επαρχία Γουρούχ της Κερασούντας.
H μουσική είναι παραλλαγή της γνωστής Tρυγόνας, αλλά ο χορός αντίθετα είναι ένα κράμα Τικ, Σερανίτσας, Τρυγόνας και πηγαίνει προς τα δεξιά. Η μελωδία είναι μοναδική και συνοδεύεται από το τραγούδι:
Ακεί πέραν ’ς σ’ ορμανόπον, έστεκεν κ’ εποίνεν ξύλα,
τα ξύλα’τς έσαν οξέας, άντρας ατ’ς έτον μυξέας.
./.
Η τρυγόνα με τ’ αντζία, πάει ´ς σ’ορμάν’ σωρεύ’ τσατσία,
Η τρυγόνα με τ’ ορτάρια, πάει ´ς σ’ ορμάν’ ´ς σα λευτοκάρâ.
Σημείωση:
Στο τέλος του πρώτου και του δέυτερου ημιστιχίου του κάθε στίχου, λέγεται η επωδός:
“η τρυγόνα η τρυγόνα”
Νεοελληνική απόδοση
Εκεί πέρα στο δασάκι στεκόταν κ’ έκανε ξύλα,
τα ξύλα της ήσαν οξιές, ό άντρας της ήταν μυξιάρης.
./.
Η τρυγόνα με τα πόδια πάει στο δάσος μαζεύει ξερά κλαδιά,
η τρυγόνα με τις μάλλινες κάλτσες, πάει στο δάσος στα φουντούκια.
./.
Σήμερα είναι από τους χορούς που δε χορεύονται και παρουσιάζεται μόνο από ορισμένα χορευτικά που έχουν την τάση να παρουσιάζουν όλες τις παραλλαγές των ποντιακών χορών. Στην παραδοσιακή του μορφή χορευόταν σε κλειστό κύκλο και ήταν μεικτός. Ο ρυθμός του χορού είναι πεντάσημος, 5/8 (3-2). Στοιχεία για τους χορούς μας έδωσαν οι:
Θρυλόριο Κομοτηνής:
Σαλπιγγίδου Ελένη, 2η γενιά
Σαπρανίδου Μαγδαληνή, »
Τσαπλίδης Δημήτριος, »
Σαπρανίδης Κώστας, »
Γιάννης Νικολαΐδης. 3η »
Δισκογραφία.
Υπάρχει μόνο ένας συγκεκριμένος σκοπός που συνοδεύει το χορό Τρυγόνα Γουρούχ, και είναι καταγεγραμμένος στην έκδοση Συμβολή στην έρευνα του Ποντιακού χορού, «Τραγούδια και Σκοποί του Πόντου» του χορευτικού ομίλου Ποντίων ¨Σέρρα¨. Παίζει λύρα ο Γιάννης Νικολαϊδης, με καταγωγή από τη συγκεκριμένη περιοχή και τραγουδάει ο Γιώργος Ιωαννίδης, (καθως και ο χορός στην έκδοση των τεσσάρων dvds ¨Χοροί του Πόντου¨ του ιδίου ομίλου). Επίσης η μουσική υπάρχει και στην «Ανέβζηγο Αροθυμία» της πρώην Ο.Π.Σ.Ν.Ε. (Ομοσπονδίας Ποντιακών Σωματείων Νότιας Ελλάδας) και νυν Σ.Πο.Σ. (Σύνδεσμος Ποντιακών Σωματείων) Νότιας Ελλάδας χωρίς τραγούδι.
Παρακάτω θα διαβάσετε αποσπάσματα από το υπό έκδoση βιβλίο του Νίκου Ζουρνατζίδη που έχουν δημοσιευτεί στην εφημερίδα “Εύξεινος Πόντος”.
Σέρα ή ο Σέρα χορόν ή Αρδασινόν (o), ή Κόστερες, ή Λάζικον, ή Οφίτικον, ή Τιναχτόν, ή Τιτιρεμέ, ή Τογιαλίδικο, ή Τρομαχτόν, ή Φυσερέτ΄κον, ή Πυρρίχιος.
Η ονομασία Σέρα, Σέρα το, Τραπ. Από το Σέρα ον, ποταμού. Είδος χορού χορευομένου το πρώτον εν τη περιφερεία Πλατάνων Τραπεζούντος, η οποία διαρρέεται υπό του ποταμού Σέρα. Άνθιμου Α. Παπαδόπουλου: Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντιακής διαλέκτου, (Αρχείον Πόντου, παρ. 3, σελ.273).
«Από τις υπωρίες των ορέων Πιλάβνταγι, Μπουγιούκομπα και Σολτόϊ ρέει ο ποταμός Σέρα, ο οποίος αφού διανύσει μια διαδρομή 25 χλμ. χύνει τα νερά του στη γραφική ομώνυμη λίμνη.Οι Έλληνες που κατοικούσαν στα χωριά της περιοχής του ποταμού και της λίμνης Σέρα φημίζονταν για τον τρομαχτό χορό που χόρευαν. Ήταν δε τέτοιο το πάθος και η δεξιοτεχνία τους, που σε μια περιοχή γύρω από τα Πλάτανα ο τρομαχτός χορός πήρε την ονομασία Σέρα.
Μετά την εγκατάσταση των Ελλήνων του Πόντου στην Ελλάδα, ο τρομαχτός χορός, σταδιακά έφθασε να αποκαλείται σε παμποντιακό επίπεδο Σέρα». (Σάββας Καλεντερίδης: Ανατολικός Πόντος, ταξιδιωτικοί οδηγοί 17 σελ. 247).
Κατά τον καθηγητή Ευγ. Δρεπανίδη το όνομα Σέρα προήλθε από τη φράση: “όρχησις είς ιερά” και από τo, είς ιερά, Σιέρα = Σέρρα.
“….εν κύκλω χορευόμενος πολεμικός Σέρα – χορός, εις ον συνήθως λαμβάνουσι μέρος χορευταί φέροντες ολόκληρον την πανοπλίαν αυτών και ενδεδυμένοι την επιχώριον στολήν, τα ζίπκας. Το όνομα του χορού τούτου προέρχεται εκ του παρά τα Πλάτανα ποταμού Σέρα. Παρά τούτον υπάρχουσι δύο χωρία, ων οι κάτοικοι εφημίζοντο ως οι κάλλιστοι χορευταί του όντως δυσκολότατου αλλά και θεαματικότατου τούτου χορού. Αι κατά πάσας τας διευθύνσεις κινήσεις του σώματος, η στενή προς αλλήλους των χορευτών σύσφιγξις, η βίαια προς το δάπεδον στροφή, των ποδιών οι κτύποι και των όπλων οι γδούποι, αι συσπάσεις των μυών του σώματος, ο ενθουσιασμός ο καταλαμβάνων τους χορευτάς, των θεωμένων αι επευφημίαι, η πανταχού εν είδει σπινθήρος μεταδιδομένη συγκίνησις, πάντα ταύτα προσδίδουσι τοιαύτην πρωτοτυπίαν και τοσαύτην αίγλην εις το χορευτικόν σύμπλεγμα, ώστε δικαίως θα ηδύνατο τις να κατατάξη τον Σέρρα-Χορόν μεταξύ των διασημοτέρων χορών ολοκλήρου του κόσμου”. (Κ. Παπαμιχαλόπουλος: Περιήγησις εις τον Πόντον, Αθήνα 1903, σελ. 224).
“Στην Τραπεζούντα ο ονομαστός νομάρχης της Καδρή Πασάς τόσο είχε ενθουσιαστεί από το χορό, ώστε μισθοδοτούσε νέους άριστους χορευτές, που χόρευαν τον Σέρα στη διάρκεια των δεξιώσεων που έκανε, μπροστά στους προσερχόμενους επισήμους”. (Έλσα Γαλανίδου-Μπαλφούσια, περιοδικό Ποντιακή Λύρα Χαϊδαρίου”.
Ένα πρόβλημα σχετικά με τα ονόματα των χορών είναι το όνομα «Σέρα». Αυτός ο χορός ταυτίζεται από τους Ποντίους με τον αρχαίον ελληνικόν «Πυρρίχιον» χορόν. Την προέλευσιν της ονομασίας αυτής και οι αρχαίοι Έλληνες είχαν δυσκολία να προσδιορίσουν. Ομοίως και δια άλλους δημοτικούς ελληνικούς χορούς ισχυρίζονται ότι μόνοι αυτοί, ο καθένας ξεχωριστά, είναι ο πραγματικός αρχαίος Πυρρίχιος χορός, όπως οι Κρητικοί χοροί Πεντοζάλη, και Πηδηχτός, και ο Μυκονιάτικος Μπαλαριστός χορός οι οποίοι όμως όλοι ανεξαιρέτως έχουν διάφορον δομήν. Είναι πάρα πολύ προβληματική η απόδειξης της συνδέσεως των νέων ελληνικών χορών με τους αρχαίους, διότι δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία ώστε να γνωρίζομε την δομήν των αρχαίων χορών. (Αρχείον Πόντου, τ.38, σελ.649. Theodore Petrides).
Ο χορός Σέρα ο ωραιότερος και διασημότερος χορός του Πόντου και από τους ωραιότερους του κόσμου. Λέγεται ότι έχει πάρει το όνομά του από τον ποταμό Σέρα. Έχει διάφορες ονομασίες ανάλογα με την περιοχή που χορεύονταν και σε πολλές περιπτώσεις έπαιρνε το όνομα της περιοχής. Σήμερα το συναντάμε μόνο με τα ονόματα Σέρα και από κάποιους να αποκαλείται και Πυρρίχιος. Ποτέ δεν μπόρεσα να καταλάβω αυτή την εμμονή κάποιων συμπατριωτών μας να τα συνταυτίζουν όλα με την αρχαιότητα. Τα περισσότερα αρχαία κείμενα ταιριάζουν στην περιγραφή με το χορό των μαχαιριών.
Ο αρχαίος πυρρίχιος ήταν χορός που χορευόταν είτε σε ομαδικό σχηματισμό, είτε ατομικά. Οι χορευτές σύμφωνα με τα αρχαία κείμενα, με χορευτικές κινήσεις προσποιούνταν ότι βρίσκονταν στη μάχη. Άλλοτε αμύνονταν και άλλοτε επιτίθονταν. Ο Πλάτων τονίζει τη σημασία ενός τέτοιου χορού που γυμνάζει το ανδρικό και το γυναικείο σώμα. Από τις μέχρι τώρα γνωστές μορφές του χορού δεν ξέρουμε ποια θα μπορούσε να ταιριάζει με τη συγκεκριμένη περιγραφή ώστε να τον συνταυτίσουμε με τον αρχαίο πυρρίχιο.
Η κ. Δόρα Στράτου όταν τον προλόγιζε στο θέατρο της, πριν την παράσταση, έλεγε πως είναι ο κοντινότερος προς τον αρχαίο ελληνικό χορό τον Πυρρίχιο. Θα μπορούσαμε να τον αποκαλούμε πυρρίχιο χορό σέρα δίνοντας το στίγμα του χορού σαν πολεμικού χαρακτήρα έννοια που είχε και η ονομασία πυρρίχιος στην αρχαία Ελλάδα.
Ορισμένοι από τους παλαιότερους όπως ο κ. Κουτσογιαννόπουλος, στο Αρχείον του Πόντου της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών τ. 28, σελ. 109, κάνει ολόκληρη ανάλυση μιας συγκεκριμένης μορφής του χορού Σέρα, χωρίς όμως να μας λέει ποιας περιοχής είναι ο χορός που μας περιγράφει, κάτι που θα μας επέτρεπε εάν το γνωρίζαμε να τον συγκρίνουμε με αυτές που υπάρχουν σήμερα και επειδή ο άνθρωπος αυτός ήταν της πρώτης γενιάς τουλάχιστον θα είχαμε ορισμένα στοιχεία για τη μορφή του χορού σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Σήμερα υπάρχουν εφτά καταγραφές του χορού στα τέσσερα dvds του Χορευτικού Ομίλου Ποντίων Σέρρα, στη σειρά Συμβολή στην έρευνα του Ποντικού Χορού, «Χοροί του Πόντου» και μάλιστα οι τρεις από το αρχείο της Δόρας Στράτου από το 1954 όπου χορεύουν άνθρωποι της πρώτης γενιάς. Οι έξι από αυτές τις μορφές δε χορεύονται σήμερα.
Καβαζίτας – Τρυγόνα (περ. Γουρούχ).
Δύο άγνωστοι χοροί της περιοχής Γουρούχ της επαρχίας Κερασούντας από το υπό έκδοση βιβλίο του Νίκου Ζουρνατζίδη, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Εύξεινος Πόντος.
Καβαζίτας (Γουρούχ Κερασούντας)
Η περιοχή Γουρούχ Κερασούντας.
Στην ορεινή περιοχή της οροσειράς του Παριάρδη ή Εγρίμπελ, νότια του Ντερελή και εκατέρωθεν του δρόμου που οδηγούσε στη Νικόπολη, υπήρχε η συστάδα των ελληνικών χωριών του Κιρίκ ή Γουρούχ που σε μεγάλο βαθμό εποικίστηκαν από Αργυρουπολίτες το 18ο και 19ο αι.
Τα χωριά του Κιρίκ που ήταν στο σύνολό τους ελληνόφωνα και ανήκαν εκκλησιαστικά στο τμήμα του Κουλάκκαγια της μητρόπολης Κολωνείας (Γαράσαρη), απομονωμένα καθώς ήταν στα βουνά και τα όρη της περιοχής κατά την περίοδο 1916 – 1923 υπέστησαν τα πάνδεινα από του «ατάκτους» του Τοπάλ Οσμάν. Ήταν τέτοια η καταστροφή την οποίαν υπέστησαν, που υπολογίζεται ότι μόνον το 10 – 15 % των Ελλήνων κατοίκων τους διασώθηκαν, για να καταφύγει στη Ρωσία και στην Ελλάδα….(Σάββας Καλεντερίδης, Ταξιδιωτικοί οδηγοί 17, σελ. 148).
Το 1780 Έλληνες κυρίως από τα χωριά Δέσμενα, Σίμικλη, Γαργάενα και Σαρήπαπα της περιοχής του Κιουρτίν της επαρχίας Άρδασας (Τορούλ) Αργυρουπόλεως, αλλά και από άλλα χωριά της Αργυρούπολης, όπως τη Θέμπετα, εγκαταλείπουν τις πατρογονικές τους εστίες και μεταναστεύουν για οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους, δυτικότερα, στην επαρχία του Γουρούχ Κερασούντας, σε περιοχές της Νικόπολης, των Κωτυόρων, της Κολώνιας, του Επές και αλλού.
Το μεταναστευτικό αυτό ρεύμα είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία των δέκα ελληνικών χωριών της επαρχίας Γουρούχ Κερασούντας:
1) Πασλάχ,
2) Κιούρτιν,
3) Ενεέτ,
4)Γάαλαν,
5) Σιούνλιου,
6) Κουλακκαγιά,
7) Σπαχού,
8)Γιάτμου,
9) Κιόπλη,
10) Παΐράμ-Τανουσμάν.
Στον πληθυσμό τους προστέθηκαν αργότερα μετανάστες από το χωριό Λαχανά της Τρίπολης του Πόντου, αλλά και από άλλες περιοχές, κυρίως, της Αργυρούπολης.
Η περιοχή του Γουρούχ ήταν ως τότε ακατοίκητη και καλύπτονταν από μεγάλα δάση με πλούσια βοσκοτόπια και άφθονα νερά. Αφού κατοικήθηκε από Έλληνες, ήρθαν και εγκαταστάθηκαν μεταξύ αυτών και λίγες τούρκικες οικογένειες με τις οποίες οι Έλληνες διατηρούσαν αδερφικές σχέσεις. Λέγεται μάλιστα ότι κι αυτοί κατάγονταν από την περιοχή της Άρδασας και έτσι ένιωθαν πατριώτες.
Οι οικογένειες των Γουρουχλήδων που έχουν εγκατασταθεί στο Θρυλόριο προέρχονται κυρίως από τα χωριά Γιατμούς, Γάαλαν, Κιόπλη και Σιούνλιου. Ήταν όλοι τους ελληνόφωνοι και μιλούσαν ένα ιδίωμα της ποντιακής διαλέκτου χαρακτηριστικό για την ιδιομορφία της μουσικότητάς του και το λεξιλόγιό του. Οι Γουρουχλήδες φημίζονται για την εργατικότητά τους αλλά και την ιδιορρυθμία του έκρυθμου χαρακτήρα τους.
(Γιάννης Νικολαΐδης, Ακριτών Γενεά, Σύλλογος Ποντίων Νεολαίας νομού Ροδόπης ¨Η Τραπεζούντα¨).
Ο χορός: Καβαζίτας
Καβαζίτας. Ονομασία χορού από το Γουρούχ, τα βήματα του οποίου μοιάζουν με αυτά αρκετών χορών από άλλες περιοχές του Πόντου (βλ. λ. γιουβαρλαντούμ). (Εγκυκλοπαίδεια Ποντιακού Ελληνισμού, τ. 4, σελ. 131).
Οι Καβαζίτες ήταν άρχοντες του Βυζαντίου στην περιοχή του Μεσοχαλδίου, αλλά στην προκειμένη όμως περίπτωση πρόκειται για συνωνυμία. Εδώ έχουμε να κάνουμε με υπαρκτό πρόσωπο στην περιοχή της Κερασούντας (Γουρούχ – 10 χωριά) που έχασε την τεράστια περιουσία του και μέσα στη φτώχια του κατάντησε περίγελος των συμπολιτών του. Από αυτόν πήρε και το όνομα, κατά τα λεγόμενα των κατοίκων του χωριού θρυλόριο. Είναι ένας χορός που βηματικά μπορούμε να τον εντάξουμε στην ίδια κατηγορία με το Γιουβαρλαντούμ του Ακ Νταγ ματέν, τη Φόνα της Αργυρούπολης, Τσοκμέ ή Σαρί κουζ μαντιλί του Καρς κ.λ.π., μόνο που η κίνησή του είναι τελείως διαφορετική και τα χέρια βρίσκονται σχεδόν στην ανάταση με μία ελαφριά κάμψη των αγκώνων και σε διαρκή έντονη κίνηση σε όλη τη διάρκεια του χορού πάνω – κάτω. Ο χορός κινείται προς τα δεξιά και κατόπιν παραγγέλματος αλλάζει φορά.
Χορεύεται με συγκεκριμένη μουσική και συνοδεύεται από το σκωπτικό τραγούδι :
Καβαζίτα μ’, άκλερε, τ’ ουδάρτς εμελίασεν
άλειψον α’ βούτορον, ας λαρούται αγλήγορα.
Καβαζίτα μ’ τ’ άλογο σ’, το μέγαν το θερίον,
τ’ έναν τ’ αντζίν αθε κοτσόν, κοτσοπατεί και πάει,
τ’ έναν τ’ ομμάτ’ν αθε στραβόν, και τ’ άλλο ξάι ´κ ελέπει.
Καβαζίτα μ’ ´ς ση Γιάννε τα ≤öνâ ελίγανε,
τσοχτάν τ’ αγρέλαφα άλλο εσέν ´κ είδανε.
Καβαζίτα μ’ άκλερε, για πέει με κι ας μαθάνω,
άμον εσέν τον μαύρον ´ς σον κόσμον μη παθάνω.
Νεοελληνική απόδοση:
Καβαζίτα μου, φτωχέ – ταλαίπωρε, η ουρά σου ψώριασε,
άλειψ’ την βούτυρο, ας θεραπευθεί γρήγορα.
Καβαζίτα μου, τ’ άλογό σου, το τρανό το θηρίο,
το ένα του πόδι είναι κουτσό και κουτσοπατάει και πάει,
το ένα του το μάτι είναι στραβό και το άλλο δεν βλέπει καθόλου.
Καβαζίτα μου, στου Γιάννη τα χιόνια έλιωσαν,
εδώ και πολύ καιρό τα άγρια ελάφια άλλο εσένα δεν είδανε.
Καβαζίτα μου, φτωχέ – ταλαίπωρε, για πες μου κι ας μάθω,
όπως εσένα το δυστυχή στον κόσμο να μην πάθω.
Σήμερα ο χορός αυτός σπανίως χορεύεται από ορισμένα ποντιακά χορευτικά και στη διασκέδαση μόνο σε χωριά που έχουν πληθυσμό από τη συγκεκριμένη περιοχή και είναι γνώστες του χορού.
Το χορό αυτό βρήκαμε να χορεύεται στο Θρυλόριο Κομοτηνής, ένα χωριό μεικτό με κατοίκους από τις περιοχές Γουρούχ Κερασούντας και Καρς.
Παίζεται με όλα τα μουσικά όργανα του Πόντου. Στην παραδοσιακή του μορφή χορευόταν σε κλειστό κύκλο και ήταν μεικτός. Ο ρυθμός του χορού είναι πεντάσημος 5/8, (3-2).
Δισκογραφία
Η μελωδία και το τραγούδι του Καβαζίτα στην τοπική διάλεκτο των δέκα χωριών της περιοχής Γουρούχ Κερασούντας, βρίσκονται στην έκδοση Συμβολή στην έρευνα του ποντιακού χορού, ¨Τραγούδια και Σκοποί του Πόντου¨, του Χορευτικού Ομίλου Ποντίων Σέρρα. Παίζει λύρα ο Γιάννης Νικολαϊδης, με καταγωγή από τη συγκεκριμένη περιοχή και τραγουδάει ο Γιώργος Ιωαννίδης.
Tρυγόνα (Γουρούχ)
Στο χωριό Θρυλόριο της Kομοτηνής, ένα μεικτό χωριό που κατοικείται από Ποντίους του Kαρς και της περιοχής Γουρούχ της Kερασούντας (10 χωριά), χορεύεται μια μορφή Tρυγόνας, την πατρότητα της οποίας διεκδικούν και οι δύο. Eδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι οι περισσότεροι κάτοικοι του Kαρς έφυγαν από την Aργυρούπολη μετά το 1828 με το κλείσιμο των μεταλλείων και κυρίως κατά τα έτη 1877-1878 με τον Pωσοτουρκικό πόλεμο. Tο ίδιο λένε πως ισχύει και για μερικούς από τους κατοίκους της επαρχίας Γουρούχ οι οποίοι μετανάστευσαν στην Aργυρούπολη και με το κλείσιμο των μεταλλείων επέστρεψαν στα χωριά τους. Το χορό αυτό κινηματογραφήσαμε στο συγκεκριμένο χωριό και τη μορφή αυτή δεν τη συναντάμε σε καμία άλλη περιοχή του Πόντου αλλά ούτε και του Καρς γι’αυτό είναι πιθανότερο να είναι από την επαρχία Γουρούχ της Κερασούντας.
H μουσική είναι παραλλαγή της γνωστής Tρυγόνας, αλλά ο χορός αντίθετα είναι ένα κράμα Τικ, Σερανίτσας, Τρυγόνας και πηγαίνει προς τα δεξιά. Η μελωδία είναι μοναδική και συνοδεύεται από το τραγούδι:
Ακεί πέραν ’ς σ’ ορμανόπον, έστεκεν κ’ εποίνεν ξύλα,
τα ξύλα’τς έσαν οξέας, άντρας ατ’ς έτον μυξέας.
./.
Η τρυγόνα με τ’ αντζία, πάει ´ς σ’ορμάν’ σωρεύ’ τσατσία,
Η τρυγόνα με τ’ ορτάρια, πάει ´ς σ’ ορμάν’ ´ς σα λευτοκάρâ.
Σημείωση:
Στο τέλος του πρώτου και του δέυτερου ημιστιχίου του κάθε στίχου, λέγεται η επωδός:
“η τρυγόνα η τρυγόνα”
Νεοελληνική απόδοση
Εκεί πέρα στο δασάκι στεκόταν κ’ έκανε ξύλα,
τα ξύλα της ήσαν οξιές, ό άντρας της ήταν μυξιάρης.
./.
Η τρυγόνα με τα πόδια πάει στο δάσος μαζεύει ξερά κλαδιά,
η τρυγόνα με τις μάλλινες κάλτσες, πάει στο δάσος στα φουντούκια.
./.
Σήμερα είναι από τους χορούς που δε χορεύονται και παρουσιάζεται μόνο από ορισμένα χορευτικά που έχουν την τάση να παρουσιάζουν όλες τις παραλλαγές των ποντιακών χορών. Στην παραδοσιακή του μορφή χορευόταν σε κλειστό κύκλο και ήταν μεικτός. Ο ρυθμός του χορού είναι πεντάσημος, 5/8 (3-2). Στοιχεία για τους χορούς μας έδωσαν οι:
Θρυλόριο Κομοτηνής:
Σαλπιγγίδου Ελένη, 2η γενιά
Σαπρανίδου Μαγδαληνή, »
Τσαπλίδης Δημήτριος, »
Σαπρανίδης Κώστας, »
Γιάννης Νικολαΐδης. 3η »
Δισκογραφία.
Υπάρχει μόνο ένας συγκεκριμένος σκοπός που συνοδεύει το χορό Τρυγόνα Γουρούχ, και είναι καταγεγραμμένος στην έκδοση Συμβολή στην έρευνα του Ποντιακού χορού, «Τραγούδια και Σκοποί του Πόντου» του χορευτικού ομίλου Ποντίων ¨Σέρρα¨. Παίζει λύρα ο Γιάννης Νικολαϊδης, με καταγωγή από τη συγκεκριμένη περιοχή και τραγουδάει ο Γιώργος Ιωαννίδης, (καθως και ο χορός στην έκδοση των τεσσάρων dvds ¨Χοροί του Πόντου¨ του ιδίου ομίλου). Επίσης η μουσική υπάρχει και στην «Ανέβζηγο Αροθυμία» της πρώην Ο.Π.Σ.Ν.Ε. (Ομοσπονδίας Ποντιακών Σωματείων Νότιας Ελλάδας) και νυν Σ.Πο.Σ. (Σύνδεσμος Ποντιακών Σωματείων) Νότιας Ελλάδας χωρίς τραγούδι.
Παρακάτω θα διαβάσετε αποσπάσματα από το υπό έκδoση βιβλίο του Νίκου Ζουρνατζίδη που έχουν δημοσιευτεί στην εφημερίδα “Εύξεινος Πόντος”.
Σέρα ή ο Σέρα χορόν ή Αρδασινόν (o), ή Κόστερες, ή Λάζικον, ή Οφίτικον, ή Τιναχτόν, ή Τιτιρεμέ, ή Τογιαλίδικο, ή Τρομαχτόν, ή Φυσερέτ΄κον, ή Πυρρίχιος.
Η ονομασία Σέρα, Σέρα το, Τραπ. Από το Σέρα ον, ποταμού. Είδος χορού χορευομένου το πρώτον εν τη περιφερεία Πλατάνων Τραπεζούντος, η οποία διαρρέεται υπό του ποταμού Σέρα. Άνθιμου Α. Παπαδόπουλου: Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντιακής διαλέκτου, (Αρχείον Πόντου, παρ. 3, σελ.273).
«Από τις υπωρίες των ορέων Πιλάβνταγι, Μπουγιούκομπα και Σολτόϊ ρέει ο ποταμός Σέρα, ο οποίος αφού διανύσει μια διαδρομή 25 χλμ. χύνει τα νερά του στη γραφική ομώνυμη λίμνη.Οι Έλληνες που κατοικούσαν στα χωριά της περιοχής του ποταμού και της λίμνης Σέρα φημίζονταν για τον τρομαχτό χορό που χόρευαν. Ήταν δε τέτοιο το πάθος και η δεξιοτεχνία τους, που σε μια περιοχή γύρω από τα Πλάτανα ο τρομαχτός χορός πήρε την ονομασία Σέρα.
Μετά την εγκατάσταση των Ελλήνων του Πόντου στην Ελλάδα, ο τρομαχτός χορός, σταδιακά έφθασε να αποκαλείται σε παμποντιακό επίπεδο Σέρα». (Σάββας Καλεντερίδης: Ανατολικός Πόντος, ταξιδιωτικοί οδηγοί 17 σελ. 247).
Κατά τον καθηγητή Ευγ. Δρεπανίδη το όνομα Σέρα προήλθε από τη φράση: “όρχησις είς ιερά” και από τo, είς ιερά, Σιέρα = Σέρρα.
“….εν κύκλω χορευόμενος πολεμικός Σέρα – χορός, εις ον συνήθως λαμβάνουσι μέρος χορευταί φέροντες ολόκληρον την πανοπλίαν αυτών και ενδεδυμένοι την επιχώριον στολήν, τα ζίπκας. Το όνομα του χορού τούτου προέρχεται εκ του παρά τα Πλάτανα ποταμού Σέρα. Παρά τούτον υπάρχουσι δύο χωρία, ων οι κάτοικοι εφημίζοντο ως οι κάλλιστοι χορευταί του όντως δυσκολότατου αλλά και θεαματικότατου τούτου χορού. Αι κατά πάσας τας διευθύνσεις κινήσεις του σώματος, η στενή προς αλλήλους των χορευτών σύσφιγξις, η βίαια προς το δάπεδον στροφή, των ποδιών οι κτύποι και των όπλων οι γδούποι, αι συσπάσεις των μυών του σώματος, ο ενθουσιασμός ο καταλαμβάνων τους χορευτάς, των θεωμένων αι επευφημίαι, η πανταχού εν είδει σπινθήρος μεταδιδομένη συγκίνησις, πάντα ταύτα προσδίδουσι τοιαύτην πρωτοτυπίαν και τοσαύτην αίγλην εις το χορευτικόν σύμπλεγμα, ώστε δικαίως θα ηδύνατο τις να κατατάξη τον Σέρρα-Χορόν μεταξύ των διασημοτέρων χορών ολοκλήρου του κόσμου”. (Κ. Παπαμιχαλόπουλος: Περιήγησις εις τον Πόντον, Αθήνα 1903, σελ. 224).
“Στην Τραπεζούντα ο ονομαστός νομάρχης της Καδρή Πασάς τόσο είχε ενθουσιαστεί από το χορό, ώστε μισθοδοτούσε νέους άριστους χορευτές, που χόρευαν τον Σέρα στη διάρκεια των δεξιώσεων που έκανε, μπροστά στους προσερχόμενους επισήμους”. (Έλσα Γαλανίδου-Μπαλφούσια, περιοδικό Ποντιακή Λύρα Χαϊδαρίου”.
Ένα πρόβλημα σχετικά με τα ονόματα των χορών είναι το όνομα «Σέρα». Αυτός ο χορός ταυτίζεται από τους Ποντίους με τον αρχαίον ελληνικόν «Πυρρίχιον» χορόν. Την προέλευσιν της ονομασίας αυτής και οι αρχαίοι Έλληνες είχαν δυσκολία να προσδιορίσουν. Ομοίως και δια άλλους δημοτικούς ελληνικούς χορούς ισχυρίζονται ότι μόνοι αυτοί, ο καθένας ξεχωριστά, είναι ο πραγματικός αρχαίος Πυρρίχιος χορός, όπως οι Κρητικοί χοροί Πεντοζάλη, και Πηδηχτός, και ο Μυκονιάτικος Μπαλαριστός χορός οι οποίοι όμως όλοι ανεξαιρέτως έχουν διάφορον δομήν. Είναι πάρα πολύ προβληματική η απόδειξης της συνδέσεως των νέων ελληνικών χορών με τους αρχαίους, διότι δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία ώστε να γνωρίζομε την δομήν των αρχαίων χορών. (Αρχείον Πόντου, τ.38, σελ.649. Theodore Petrides).
Ο χορός Σέρα ο ωραιότερος και διασημότερος χορός του Πόντου και από τους ωραιότερους του κόσμου. Λέγεται ότι έχει πάρει το όνομά του από τον ποταμό Σέρα. Έχει διάφορες ονομασίες ανάλογα με την περιοχή που χορεύονταν και σε πολλές περιπτώσεις έπαιρνε το όνομα της περιοχής. Σήμερα το συναντάμε μόνο με τα ονόματα Σέρα και από κάποιους να αποκαλείται και Πυρρίχιος. Ποτέ δεν μπόρεσα να καταλάβω αυτή την εμμονή κάποιων συμπατριωτών μας να τα συνταυτίζουν όλα με την αρχαιότητα. Τα περισσότερα αρχαία κείμενα ταιριάζουν στην περιγραφή με το χορό των μαχαιριών.
Ο αρχαίος πυρρίχιος ήταν χορός που χορευόταν είτε σε ομαδικό σχηματισμό, είτε ατομικά. Οι χορευτές σύμφωνα με τα αρχαία κείμενα, με χορευτικές κινήσεις προσποιούνταν ότι βρίσκονταν στη μάχη. Άλλοτε αμύνονταν και άλλοτε επιτίθονταν. Ο Πλάτων τονίζει τη σημασία ενός τέτοιου χορού που γυμνάζει το ανδρικό και το γυναικείο σώμα. Από τις μέχρι τώρα γνωστές μορφές του χορού δεν ξέρουμε ποια θα μπορούσε να ταιριάζει με τη συγκεκριμένη περιγραφή ώστε να τον συνταυτίσουμε με τον αρχαίο πυρρίχιο.
Η κ. Δόρα Στράτου όταν τον προλόγιζε στο θέατρο της, πριν την παράσταση, έλεγε πως είναι ο κοντινότερος προς τον αρχαίο ελληνικό χορό τον Πυρρίχιο. Θα μπορούσαμε να τον αποκαλούμε πυρρίχιο χορό σέρα δίνοντας το στίγμα του χορού σαν πολεμικού χαρακτήρα έννοια που είχε και η ονομασία πυρρίχιος στην αρχαία Ελλάδα.
Ορισμένοι από τους παλαιότερους όπως ο κ. Κουτσογιαννόπουλος, στο Αρχείον του Πόντου της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών τ. 28, σελ. 109, κάνει ολόκληρη ανάλυση μιας συγκεκριμένης μορφής του χορού Σέρα, χωρίς όμως να μας λέει ποιας περιοχής είναι ο χορός που μας περιγράφει, κάτι που θα μας επέτρεπε εάν το γνωρίζαμε να τον συγκρίνουμε με αυτές που υπάρχουν σήμερα και επειδή ο άνθρωπος αυτός ήταν της πρώτης γενιάς τουλάχιστον θα είχαμε ορισμένα στοιχεία για τη μορφή του χορού σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Σήμερα υπάρχουν εφτά καταγραφές του χορού στα τέσσερα dvds του Χορευτικού Ομίλου Ποντίων Σέρρα, στη σειρά Συμβολή στην έρευνα του Ποντικού Χορού, «Χοροί του Πόντου» και μάλιστα οι τρεις από το αρχείο της Δόρας Στράτου από το 1954 όπου χορεύουν άνθρωποι της πρώτης γενιάς. Οι έξι από αυτές τις μορφές δε χορεύονται σήμερα.
Ο χορός έχει διάφορες μορφές ανάλογα με την περιοχή που χορευότανε. Σαν βάση έχει το τρομαχτόν Τίκ (7/8 γοργό). Στην Τραπεζούντα τα πόδια σχεδόν δεν ξεκολλούσαν από το έδαφος και όλο το σώμα είχε ένα έντονο τρέμουλο, ενώ σε άλλες περιοχές τα πόδια σηκωνότανε με κάμψη των γονάτων ψηλά από το έδαφος. Στις περισσότερες περιοχές είχε μόνο μια φιγούρα η οποία μετά το σπάσιμο των χεριών (τσάκωμαν) και μετά το λύσιμο των ώμων (χάλαμαν) επαναλαμβάνονταν τρεις φορές και επανερχότανε οι χορευτές στο τρομαχτόν Τίκ. Όλη αυτή η διαδικασία επαναλαμβανότανε συνήθως τρεις φορές κατόπιν παραγγέλματος και μετά τελείωνε ο χορός χωρίς να χρειάζεται το παράγγελμα πυρ, που συναντάμε στα συγκροτήματα σήμερα γιατί δεν σταματούσανε οι χορευτές ομοιόμορφα (βλέπε παραγγέλματα στο τέλος του χορού). Συνήθως σταματούσε η μουσική και τελείωνε ο χορός ή κουραζότανε οι χορευτές και αποχωρούσαν οπότε τελείωνε και ο χορός.
Η μορφή του χορού στον Πόντο όταν χόρευαν πολλά άτομα ήταν κλειστός κύκλος, ενώ όταν χόρευαν λίγοι μπορούσαν να χορεύουν κυκλικά ή και επιτόπου μουσική παιζότανε με όλα τα μουσικά όργανα με προτίμηση στους ανοιχτούς χώρους στον Ζουρνά ή το Αγγείο με όργανο συνοδείας και των δύο το Νταούλι λόγω της μεγάλης ηχητικής τους έντασης. Όταν χόρευαν λίγα άτομα και ιδικά σε κλειστούς χώρους, τότε κυρίαρχο ρόλο έπαιζε η λύρα χωρίς όργανο συνοδείας και ο λυράρης ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του, μπορούσε να κινείται γύρω-γύρω από τους χορευτές και με διάφορα επιφωνήματα και προτροπές να τους εμψυχώνει ώστε να αποδίδουν καλύτερα και να βγαίνει ο απαραίτητος διονυσιασμός που δίνει όλη την ομορφιά στο χορό.Παραγγέλματα του χορού Σέρα
Ο χορός Σέρρα είναι από τους λίγους χορούς του Πόντου που είχε παραγγέλματα και επιφωνήματα. Τα συνηθέστερα ήταν :
* Ιέψ’ τεν : αποκτείστε ομοιομορφία (όταν υπήρχε διαφορά στα βήματα των χορευτών)
* Ουφάκ’
* Τολάζ’ : από το Λάζικον
* Επάρτεατο κά :
* Τη κύρ’: μπορεί να σημαίνει τη κυρού = του πατέρα
* Το Τούρκικο Πουσλούκ Όλμασουν:
* Αλάσια:
* ’Σ σο γόνατον (για την τελευταία φυγούρα,το γονάτισμα)
* Χαζήρογλου (από τα Τούρκικά, χαζήρ=έτοιμο και το ογλού=υιός)
και τα επιφωνήματα που σε πλήρη διονυσιασμό ακουγότανε από τους χορευτές.
* Α-που-τα-ντα-νοντό (στην αρχή συλλαβιστά, μακρόσυρτα και μετά με κοφτό και επιτακτικό τρόπο τις δύο τελευταίες συλλαβές) όπως και το:
* Ού-τια τια
* Α-μπου-νε-τό!!!! (συλλαβιστά, με θαυμαστικό τρόπο) όπως και το:
* Ο-πω-πω-πω-πώ!!!! κλπ.
Καθώς και τα τούρκικα: Ωμουζά, ατσίλιν, αλ’ασσιαγιά, μπιρ ταά, γιαλάν όλμασιν, χαπέρ βερ. (Γρηγοριάδης 1973, Καρς Πόντου)
Κατά τη διάρκεια του χορού πολλά άτομα συνεπαρμένα από την έξαρση του, έβγαζαν διάφορα επιφωνήματα συνήθως κατά την εκτέλεση της “φιγούρας”. Όταν χόρευαν λίγα άτομα, το παράγγελμα δινότανε συνήθως από τον κοινώς αποδεκτά καλύτερο χορευτή, ενώ όταν χόρευαν πάρα πολλά άτομα δινότανε συνήθως από τον ή τους οργανοπαίκτες. Δεν συνοδευότανε από τραγούδι. Ο ρυθμός του είναι επτάσημος 7/8 = 2-2-3 γοργός
ή Αρδασινόν (o)
Η περιοχή Άρδασα (βλ. σελ. στοιχεία περιοχής) Ο χορός Αρδασινόν (o) Είναι παραλλαγή του Σέρα χορόν. (Χρήστος Σαμουηλίδης: οι χοροί του Πόντου σελ. 26).
Φαίνεται πως στην περιοχή γύρω από την Άρδασα στην Αργυρούπολη, με αυτό το όνομα ήταν γνωστός ο χορός Σέρα. Μπορεί να του δώσανε το όνομα αυτό, γιατί ίσως στην περιοχή ο χορός είχε μια ιδιαίτερη μορφή που δεν τη συναντούσαμε στις άλλες περιοχές.
ή Κόστερες
(Κος – τερε, είναι αρμενική λέξη που σημαίνει τράγος. Τερέ είναι τουρκική (Dere), που σημαίνει ρέμα, ποτάμι, κοιλάδα, ώστε κοιλάδα του τράγου). Πιθανόν να είναι το τοπωνύμιο ή όνομα χωριού από οπού προήλθε ο χορός. Γράφεται και Κώστερε(παρετυμολογημένο, προφανώς). Θεωρείται παραλλαγή του Σέρα χορόν. ( Χρήστος Σαμουηλίδης: οι χοροί του Πόντου σελ. 29).
ή Λάζικον
Η περιοχή Λαζιστάν (βλ. σελ. στοιχεία περιοχής). Ο χορός Λάζικον. Το όνομα του χορού στην περιοχή του Όφεως, όχι γιατί ήταν χορός των Λαζών αλλά γιατί οι Οφλήδες είναι κάτοικοι της Λαζικής χώρας.
«Ο Θεόδωρος ο Κανονίδης ήτανε δάσκαλος στο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας στο τμήμα ωδικής, μάθαινε ακριτικά τραγούδια και έπαιζε μαντολίνο,. Από εκεί έφυγε στη Ρωσία στο Σοχούμι όπου έγινε ξανά δάσκαλος στην Ακαδημία του Σοχούμ. Το 1926 ίδρυσε το θέατρο με το ψευδώνυμο «Απόλλων». Μας έγραψε πολλά έργα και μεταξύ άλλων και τη Τρίχας το γεφύρ. Ο μακαρίτης ο Ευφραιμίδης μας έκανε μια διάλεξη και είπε γι’ αυτό το έργο. Τι γνώσεις και τι μυαλό πρέπει να είχε αυτός ο άνθρωπος για να γράψει ένα τέτοιο έργο. Στο έργο αυτό, στη δεύτερη πράξη, εκεί που ετοιμάζονται να πάνε να παντρευτούνε, ενώ τραγουδάνε, μας φωνάζει: Ε’ ατώρα ας πατούμε κα’ το Τρομαχτόν το Λάζικον. Ο Κανονίδης γεννήθηκε στην Τραπεζούντα, δάσκαλος εκεί, γιατί μας λέει Τρομαχτόν, Λάζικον τη Σέρά;» (βλ. σελ…..ζωντανές μαρτυρίες Δημ. Μαυρόπουλος 1913).
«Το Λάζικον, όπερ συνταυτιζόμενον προς τον συνήθη εις τα παράλια του Πόντου Σέρα χορόν λέγεται και Τιναχτόν ήTρομαχτόν ως συνοδευόμενον υπό τιναγμού του σώματος των χορευτών ή και τρομώδους κινήσεως αυτού. Χορεύεται ο χορός ούτος μόνον υπ’ ανδρών ευσταλών και ζωηρών, εν ω ολόκληρον το σώμα αυτών συγκλονίζεται και ρυθμικαί και ζωηραί εκτελούνται κινήσεις των ποδών και των χειρών αυτών μετά ταχύτητος μεγάλης, και ονομάσθη Λάζικον μεν ως κυρίως εις τους Λαζούς ανήκων, Σέρα δε χορός εκ του παρά τα Πλάτανα ομώνυμου ποταμού Σέρρα. Και κατά τον χορόν τούτον αι χείρες οτέ μεν υψούνται, οτέ δε καταβιβάζονται και αναγόγως το σώμα τηρείται ευθυτενές και όρθιον ή κάμπτεται μετά τοιούτου ελιγμού, ώστε εκ πρώτης όψεως ο θεατής νομίζει ότι οι χορεύται ετοιμάζονται να καθίσωσι κατά γης».(Οικονομίδης 1923. Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού χορού, Άλκης Ράπτης, εκδ. Θέατρο Ελληνικών Χορών ¨Δόρα Στράτου¨ 1995 σελ. 341). Μεταξύ των χορών ήταν το Λάζικον (η Σέρρα). (Άκογλου 1939, Κοτύωρα Πόντου. ο.π.).
Συναντώνται (στο πανηγύρι της Παναγίας) και το δίνουν σε ¨κοδεσπενιακούς¨ και σοβαρούς χορούς, έπειτα, προοδευτικά σε ζωηρούς και λεβέντικους, καθώς το ηρωικόν Λάζικον με τσαλίμια, τελίμια και φιγούρες δύσκολες καθώς «ωμουζά, ατσίλιν, αλ’ ασσιαγιά, μπιρ ταά, γιαλάν όλμασιν, χαπέρ βερ,» και δόστου κι άλλη μια! Το Λάζικον είναι μια θαυμάσια παραλλαγή του αρχαίου Πυρρίχιου, καθαρά αντρικός λεβέντικος χορός που χορεύεται και με μαχαίρια και παλεύοντας κι είναι μέτρο νεότητος και λεβεντιάς. (Γρηγοριάδης 1973, 67. Καρς Πόντου). Ο.π.
Ο χορός Λάζικος είναι μόνο για άντρες αλλά χορεύεται σήμερα και από γυναίκες. (Metallinos & Schumacker 1975). Ο.π. Στην πομπή με τον γαμπρό προς το σπίτι της νύφηςχορεύουν το διπλό Τικ, το Λάζικο ή Τρομαχτό. (Γκρίτση Μιλλιέξ 1976, 89, Τρίπολη Πόντου). Ο.π. σελ. 342. Το αποκορύφωμα του γλεντιού ήταν όταν χόρευαν τους ζωηρούς χορούς: Το Τρομαχτόν, την Κούτσαρην και τοΛάζικον. (Παπαδόπουλος 1986, 170. Καρακούρτ Πόντου). Ο.π.
Στην Τραπεζούντα σχετικοί με τη Σέρα χοροί είναι το Τρομαχτόν (τουρκικά Titreme Horonu) και το Λαζικόν (laz Horonu). Στην περιοχή Αργυρούπολης (Χαλδία) χορευόταν ο Λάζικος, σε 7/16 (2.2.3). Φαίνεται ότι οι καλύτεροι χορευτές προερχόταν από την Κρώμνη.
(Petrides 1988-89, 228). Ο.π.
ή Οφίτικον
Η περιοχή (βλ. σελ. περιοχή του Όφι) Οφίτικον. Το όνομα στην περιοχή του Όφι. (Χρήστος Σαμουηλίδης: οι χοροί του Πόντου σελ. 36)
η Τιναχτόν
Μάλλον από το τίναγμα του σώματος μετά την ολοκλήρωση της ¨φιγούρας¨ (τσάκωμαν και χάλαμαν), για το στιγμιαίο σταμάτημα και την επιστροφή στο Τρομαχτόν Τικ, για να ακολουθήσει η επόμενη φιγούρα. (Οικονομίδης 1923).
ή Τιτιρεμέ, ή Τιτρεμέ (βλ. σελ…χοροί Νικόπολης)
Το όνομα του χορού στην περιοχή της Νικόπολης (Γαράσαρη). (Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού, τ.10, σελ. 207).
ή Τογιαλίδικον
Η περιοχή Τόνιας (Θοανίας) ήταν εξισλαμισμένη και περιελάμβανε 2.000 σπίτια σε 11 χωριά, που τα περισσότερα είχαν ελληνικές ονομασίες, όπως Κατοχώρι, Μεσοπλάγιν, Μεσοπέδιν (κλπ). Οι Τονιαλήδες μιλούσαν (και μιλούν ακόμα) την ελληνική γλώσσα, όπως και οι Οφίτες. Και αυτοί εξισλαμίστηκαν στα κατοπινά (μετά την άλωση της Τραπεζούντας) χρόνια, κάτω από παρόμοιες με τους Οφίτες περιστάσεις. (Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού σελ. 336 του Χρ. Σαμουηλίδη).
Η Τόνια σε τοπικό επίπεδο είναι κυρίως γνωστή ως κέντρο των ελληνόφωνων της περιοχής δυτικά της Τραπεζούντας, ενώ σε παντουρκικό επίπεδο αποκαλείται η Άγρια Δύση. Η φήμη της στηρίζεται στις μακροχρόνιες αιματηρές βεντέτες που αποδεκατίσει τις περισσότερες οικογένειες. Οι περήφανοι αυτοί άνθρωποι μιλούν την ποντιακή διάλεκτο σε μια από τις πιο αυθεντικές εκδοχές της, με μεγάλο μέρος του λεξιλογίου να προέρχεται κατευθείαν από την Αρχαία Ελληνική.
Και στην Τόνια, όπως σε όλη την περιφέρεια μέχρι τα Σούρμενα, τον Όφη και τη Ριζούντα, οι γυναίκες φορούν το ραβδωτό «κεσάν», η ποντιακή φωτά (ποδιά), που συνεχίζει να αποτελεί κύρια ενδυματολογική συνήθεια, «πλέκοντας» τέσσερα βασικά χρώματα: το μαύρο, το λευκό, το κόκκινο και ελάχιστα κίτρινο. Το αυθεντικό όμως γυναικείο παραδοσιακό ένδυμα του τόπου είναι φτιαγμένο από μαύρο μετάξι και συνοδεύεται από χρυσοκέντητη φέρμελη(ένα είδος γιλέκου) και ζώνη. Σήμερα το φοράνε σε ειδικές περιπτώσεις μόνο μερικές ηλικιωμένες γυναίκες. Η περιοχή είναι επίσης γνωστή για το πανηγύρι της Κατίρκα. Είναι το πιο γνωστό πανηγύρι της περιοχής, στο οποίο συρρέει πλήθος κόσμου και διοργανώνεται στο παρχάρι Καντίρκαγια, 15 χιλ. πάνω από την Τόνια, κάθε Τρίτη Παρασκευή του Ιουλίου.
Τα χωριά που εξακολουθούν να μιλούν ελληνικά μέχρι τις μέρες μας είναι τα:
1) Σκανταράντον (Ισκεντερλί),
2),Πέτρα (οικισμός του Σκανταράντων),
3)Τούραλι (Γιάκτσιουκουρ),
4) Σαϊράτς ,
5) Μαγγανόπον (Μέλιξια),
6) Κόζλουτζα.
(Σάββας Καλεντερίδης: Ταξιδιωτική οδηγοί 17-Ανατολικός Πόντος σελ.242).
Ο χορός Τογιαλίδικον
Το όνομα του χορού στην περιοχή της Τόνγιας. (Tonya). Δυστυχώς δεν έχουμε περισσότερες λεπτομέρειες για την μορφή του χορού στην συγκεκριμένη περιοχή, εκτός από το όνομα.
ή Τρομαχτόν
Λόγω του έντονου τρέμουλου (τρόμαγμαν) του σώματος. Άλλα ονόματα με τα οποία αναφέρεται ο ίδιος χορός είναι ο Τουρκικός Σικ σαρά, Ακτζεπάτ, Τρομαχτόν, ο Αρμένικος Λαζ μπαρ και Λάζικον. (Αρχείον Πόντου, τ.38, σελ.649. Theodore Petrides).
ή Φυσερέτ΄κον (Τραπεζούντας)
Ο χορός όπως δηλώνει το όνομά του έχει καταγωγή, γενέτειρα, το χωριό Φυσερά Πλατάνων Τραπεζούντας. Είναι όπως και ο χορός Ατσαπάτ μια μορφή Σέρας σε γοργό ρυθμό σε αντίθεση με το Ατσαπάτ που είναι αργό. Οι χορευτές εκτελούν μία το πολύ δύο φιγούρες επαναλαμβανόμενες τρεις φορές και μετά γυρνάνε στο τρομαχτό τικ. Παλιά χορευόταν μόνο από άντρες. Η μουσική του χορού θυμίζει Τικ Τογιας. Η ρυθμική αγωγή έχει γοργότατο χρόνο, πάνω σε δίσημο ρυθμό 2/4.
(Τις πληροφορίες μου έδωσε ο Γιώργος Χατζηελευθερίου ο οποίος έκανε έρευνα στο χωριό Άγιος Βαρθολομαίος Φλώρινας και ειδικά από το λυράρη που παίζει τη μελωδία Στύλο Κεσίδη του Νικολάου, γεννημένο το 1927, ο οποίος την έμαθε από το λυράρη πατέρα του, που γεννήθηκε στη Φυσερά Πλατάνων, το 1890.
ή Πυρρίχιο
Ο εκ Κρήτης Θαλήτας (έτος 620 π. χ.) εδίδασκε την Πυρρίχην. Ήτο ένα είδος ενόπλου χορού, ο οποίος εδιδάσκετο κατά την αρχαιότητα υπό της πολιτείας εις την ανατρεφομένην κατά την εποχήν εκείνην νεολαίαν. (Αρχείον του Πόντου, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών τ. 28, σελ. 109).
Το όνομα Πυρρίχιος δόθηκε στο Σέρα χορό στην Ελλάδα και υποστηρίζεται ότι είναι ο κοντινότερος προς τον αρχαίο Ελληνικό χορό Πυρρίχιο. Τον αναφέρουν πολλοί αρχαίοι συγγραφείς μεταξύ των οποίον ο Πλάτων, νόμοι 7.815, ο Διονύσιος Αλικαρνασεύς 7.72, ο Στράβων 10.485, ο Παυσανίας 3.25.2, ο Nόννος, Διονυσιακά 13.40, 14.34, ο Αθήναιος 14.630d κ.α. Αναφορές του πυρρίχιου στις αρχαίες πηγές βλέπουμε: K.Latte, De saltasionibus Graecorum, Toepeimann, Giessen 1913, σελ. 29, 33, 35, 37, 57, 59, E. K. Borthwick, «Troyan leap and pyrrhic dance in Euripides’Andromache», Journal of Hellenic studies 87(1967), σελ. 23 ο ίδιος, «P. Oxy. 2738 and the Pyrrhic dance», Hermes 98 (1970), σελ. 318-331. P. Dinzelbacher, «Uber Troianritt und Pyrrhiche», Eranos 80 (1982), σελ.158. Επίσης A. Kaufmann – Samaras, «Apropos d’ une amphore geometrigue», Revue archeologigue (1972), σελ. 27. Ήταν ο χορός που χόρευαν οι Έλληνες στις μεγάλες γιορτές και η κατάρτιση του ένα από τα μελήματα της χορηγίας.
Οι Πόντιοι, οι διατηρήσαντες τας αρχαίας παραδόσεις, όσον ούδεις άλλος λαός της Ελλάδος, διέσωσαν και διετήρησαν δια μέσου των αιώνων, έκτος από το αρχαίον ομηρικόν γλωσσικόν των ιδίωμα, και τους πανάρχαιούς Ελληνικούς χορούς….και ιδιαιτέρως τον σπουδαιότερον αρχαίον πολεμικόν χορόν των Ελλήνων, τον Πυρρίχιον. Βεβαίως εις την αρχαιότητα, ως ελέχθη, ο Πυρρίχιος ητό πανελλήνιος χορός και μάλισταεκ των χορών εκείνων, τους οποίους οι Έλληνες εχόρευον εις τας μεγάλας εορτάς, τα Μικρά και Μεγάλα Παναθήναια και των οποίων η κατάρτισις ήτο εν εκ των μελημάτων της χορηγίας.
Οι Ποντιακοί Σύλλογοι με τα χορευτικά των Συγκροτήματα καταβάλουν πολλάς και φιλοτίμους προσπαθείας, δια την καλλιτέραν οργάνωσιν και εκμάθησιν των Ποντιακών χορών και δη του Πυρριχίου, μερικοί μάλιστα παρουσιάζουν αξιόλογον δραστηριότητα και προσήλωσιν ως προς την παραδοσιακήν και κλασσικήν μορφήν και απόδοσιν τούτων. Δυστυχώς όμως πολλά Ποντιακά Συγκροτήματα, ίσως διότι δεν διαθέτουν καλούς χοροδιδασκάλους, γνώστας των Ποντιακών χορών, νεωτερίζουν και ερμηνεύουν τους χορούς όπως ο χοροδιδάσκαλος των νομίζει. Χρειάζεται μεγάλη προσοχή και ευθύνη των χοροδιδασκάλων. (Δημ. Αθ. Αθανασιάδου: ο Πυρρίχιος χορος, Εδεσσα 1975, σελ. 38).
«Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι Πυρρίχιος ήταν επινόηση της θεάς Αθηνάς ή των Διοσκούρων. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (βιβ. V 65) λέει ότι τον χορό αυτό τον επινόησαν οι Κουρήτες, Κάστωρ ή Διόνυσος και τον χόρευαν γύρω από τον Δία όταν ήταν βρέφος για να μην ακούσει το κλάμα του ο πατέρας του ο Κρόνος και τον φάει. Ο γεωγράφος Στράβων από την Αμάσεια του Πόντου λέει ότι ο εφευρέτης του χορού είναι ο Νεοπτόλεμος, γιος του Αχιλλέα, που λεγόταν και Πυρρός. Περιγραφή του Πυρρίχιου με λεπτομέρειες έχουμε και από τον Πλάτωνα, (Πλάτωνος Νόμοι Ζ815Α, Γ168, Ζ81685) όπου λέει, ότι οι θεοί τον έδωσαν στους ανθρώπους σαν θείο δώρο. Διακρίνει δε δύο είδη αυτού του χορού. Πρώτον την εμμέλειαν όρχησιν που είναι ειρηνικός και δεύτερον τον πυρρίχιον χορόν, που είναι κύριο μέρος της λατρείας του Διονύσου καθώς και της πολεμικής προετοιμασίας, δηλαδή είναι πολεμικός χορός». (Έλσα Γαλανίδου-Μπαλφούσια).
Αρχαίος Πυρρίχιος
Σύμφωνα με όλες τις γραπτές πηγές της αρχαιότητας ο πυρρίχιος ήταν ένας από τους ενόπλιους χορούς. Κατά τον Ευριπίδη (Ανδρομάχη 1135) και άλλους συγγραφείς, δημιουργήθηκε από τον Πύρρο, που ταυτίζεται με τον Νεοπτόλεμο, το γιο του Αχιλλέα. Ο Πύρρος χόρεψε τον πυρρίχιο αφού νίκησε τον Ευρύπυλο, έναν σύμμαχο των Τρωών. Το όνομα «Πύρρος» συνδέεται συχνά με τη νεκρική πυρά, γιατί, σύμφωνα με την παράδοση, ο ίδιος ο Αχιλλέας χόρεψε αυτόν το χορό δίπλα στην πυρά για να τιμήσει το νεκρό του φίλο Πάτροκλο. Επίσης η Αθηνά χόρεψε τον πυρρίχιο σε δύο περιπτώσεις: μια φορά αμέσως μετά τη γέννησή της, μόλις βγήκε από το κεφάλι του Δία και μία δεύτερη μετά τη νίκη της εναντίον των Γιγάντων. Σύμφωνα με μεταγενέστερους συγγραφείς ο χορός αυτός αποδίδεται στον Πύρριχο από την Κρήτη, ενώ άλλοι τον συνδέουν με τους Κουρήτες και τους Κορύβαντες.
Ο πυρρίχιος είναι χορός που χορευόταν είτε σε ομαδικό σχηματισμό είτε ατομικά σε διάφορες περιπτώσεις, ιδιωτικά, σε δημόσιες εορτές ή σε συμπόσια. Φαίνεται ότι στο πλαίσιο των Παναθηναίων υπήρχε κάποιου είδος διαγωνισμός για τον πυρρίχιο. Σε αναθηματικό ανάγλυφο της κλασσικής εποχής χορευτές σηκώνουν στους ώμους έναν νικητή στον πυρρίχιο, ο οποίος έχει στάση ανάλογη με αυτήν της Αθηνάς στους παναθηναϊκούς αμφορείς. Φαίνεται ότι για μια μακρά περίοδο ο χορός αυτός αποτελούσε μέρος της εορτής των Παναθηναίων.
Την καλύτερη περιγραφή του χορού μας τη δίνει ο Πλάτων (Νόμοι 6.8.15). Ο χορευτής με χορευτικές κινήσεις προσποιείται ότι βρίσκεται στη μάχη, άλλοτε αμύνεται και άλλοτε επιτίθεται. Ο Πλάτων τονίζει τη σημασία ενός τέτοιου χορού που γυμνάζει το ανδρικό άλλά και το γυναικείο σώμα (το χορό χόρεψε αρχετυπικά εξάλλου η ίδια η Αθηνά).
Οι παραστάσεις χορού σε αγγεία είναι μια άλλη πηγή πληροφοριών για την ιστορία του χορού. Βέβαια, οι απεικονίσεις των αγγείων απέχουν πολύ από το να είναι ο καθρέφτης του αρχαίου κόσμου. Ωστόσο, η θεματολογία τους, οι επαναλήψεις ή τα κενά μιλούν συχνά πιο εύγλωττα από τα γραπτά κείμενα. Τις παραστάσεις ενόπλιων χορών στην αγγειογραφία μελέτησε διεξοδικά ο J. Cl. Poursat. Οι παλιότερες παραστάσεις εμφανίζονται κυρίως σε αττικά μελανόμορφα αγγεία στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. Ανάμεσα στα 510 και 470 π.Χ. έχουμε παραστάσεις χορού πολεμιστών που, φορώντας περικεφαλαία, χιτωνίσκο ή περίζωμα και κρατώντας δόρυ και ασπίδα, χορεύουν κάποιο ενόπλιο χορό με τη συνοδεία της μουσικής που παίζει αυλητής. Φαίνεται ότι χορεύουν στη γιορτή των Παναθηναίων ή και σε επιτάφιες τελετές. Με την ομάδα αυτών των παραστάσεων σχετίζονται πιθανότατα και κάποιες παραστάσεις της όψιμης γεωμετρικής εποχής (τέλη 8ου αι.), όπου πολεμιστές χορεύουν με τη συνοδεία μουσικής μιας φόρμιγγας. Ο Furtwangler χαρακτήριζε αυτούς τους χορευτές ως ενόπλιον όρχησιν και τους συνέδεε με τα άθλια επί Πατρόκλω.
Σε μια άλλη ομάδα αττικών ερυθρόμορφων κυρίως αγγείων, τα οποία ανήκουν περίπου στην ίδια περίοδο (520 – 490) π.Χ., οι χορευτές του πυρρίχιου εμφανίζονται γυμνοί φορώντας περικεφαλαία και κρατώντας δόρυ και ασπίδα. Οι παραστάσεις αυτές, πιο πολυάριθμες από τις προηγούμενες, απεικονίζουν συνήθως έναν χορευτή που χορεύει με τη μουσική των αυλών, ενώ συχνά υπάρχει δίπλα του δίφρος με ενδύματα, που συνδέει τη σκηνή με την παλαίστρα ή το γυμνάσιο. Σε κάποιες παραστάσεις έχουμε δύο χορευτές συμμετρικά τοποθετημένους εκατέρωθεν του αυλητή και τότε είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς αν ο διπλασιασμός του χορευτή γίνεται για λόγους συμμετρίας της σύνθεσης ή αν πρόκειται για κάποιου είδους διαγωνισμό ανάμεσα στους χορευτές. Στη συνέχεια γίνεται μια εκτενής αναφορά σε αγγεία όπου φαίνονται διάφορες αρχαίες παραστάσεις του πυρρίχιου χορού. (Αρχαιολογία και τέχνες 90, σελ. 42-43). Αλεξάνδρα Γουλάκη – Βουτυρά,Καθηγήτρια Μουσικής Εικονογραφίας, Αριστοτέλειο Παν/μιο Θεσσαλονίκης.
Σημερινή μορφή.
Είναι ο χορός που έπρεπε να προσεχθεί περισσότερο από όλους τους άλλους χορούς γιατί είναι το κόσμημα όλου του Ελληνισμού και όχι μόνο των Ποντίων. Δυστυχώς όμως συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Είναι ο χορός που δέχθηκε την μεγαλύτερη κακοποίηση από τα χορευτικά συγκροτήματα. Κανένα συγκρότημα δεν χορεύει τον χορό με την μορφή μιας συγκεκριμένης περιοχής. Στα περισσότερα αποτελείτε από μια συρραφή από διαφορετικά βήματα “φιγούρες” διαφόρων περιοχών ενώ έχει αλλοιωθεί παντελώς το ύφος και το χρώμα του χορού (τσάκωμαν και χάλαμαν). Πολλοί χοροδιδάσκαλοι “χορογράφοι” έχουν προσθέσει επιπλέον βήματα (φιγούρες) δικής τους έμπνευσης που έχει σαν αποτέλεσμα την διαφοροποίηση του χορού σε τέτοιο βαθμό ώστε να χάσει την μορφή που είχε σε μια συγκεκριμένη περιοχή του Πόντου.
Σε πολλά χορευτικά συλλόγων παρατηρείται το φαινόμενο της έλλειψης ανδρών και της ¨εκτέλεσης¨ του χορού από γυναίκες. (Εάν δεν υπήρχαν γυναίκες θα έντυναν τους άνδρες;). Είναι αδύνατον να περιμένει κανείς έστω και μια κατά προσέγγιση σωστή μορφή του χορού, διότι η κατασκευή του γυναικείου σώματος είναι τελείως διαφορετική του ανδρικού και κατά συνέπεια μπορεί να πετυχαίνουν σπανίως μια σωστή απόδοση βημάτων, όμως ο Σέρα χορός δεν είναι τόσο το βήμα όσο το ύφος και το χρώμα που δίνουν την ομορφιά του.
Στην Ελλάδα χάριν της καλλιτεχνικής παρουσίας των συγκροτημάτων (θεατρική αδεία) χρησιμοποιούνται παραγγέλματα σε όλους τους χορούς για να υπάρχει ταυτόχρονο ξεκίνημα ή σταμάτημα των χορευτών. Το συνηθέστερο από αυτά είναι το πυρ που πολλοί χοροδιδάσκαλοι το μετέτρεψαν σε άψιμον για μεγαλύτερη Ποντιακή πιστότητα : πυρ = φωτιά, άψιμον = φωτιά
Τραγούδια
Τιζ (Περιοχής Ακ Νταγ Ματέν)
Είναι παραλλαγή του χορού Ομάλ’ (Καρς) με διαφορετική μουσική και ύφος. Ανήκει στην κατηγορία των χορών που βηματικά τους συναντάμε σε διάφορες παραλλαγές, με διάφορες ονομασίες και μουσικές σε πολλές περιοχές του Πόντου. Χορεύεται κυκλικά με μικρά πλαϊνά βήματα, με τρέμουλο στο σώμα και ο πρώτος κρατάει μαντίλι.
Κεμεντσέ μ’ τσαλά τσαλά, αν ´κι παι’ς καλά καλά,
κρούω κα’ τσακώνω σε, κάθουμαι και κλαίω σε.
./.
Ακεί πέραν έστεκεν, την κάλτσαν ατ’ς έπλεκεν,
είπ’ ατέναν έλ’ αδά, το λαλόπο μ’ χαμελά.
./.
Μάνα τέρεν το παπόρ, ντ’ άσκεμα κουνίεται,
το σαρίν τ’ αρνί μ’ απές, φοούμαι φουρκίεται.
./.
Το ρα≤ίν ≤ôνίεται, παιρ’ ο ήλιον λύεται,
εγώ ‘τιναν αγαπώ, αδακές κ’ ευρίεται.
./.
Τραγούδια Τικ Ακταγ Ματεν
Τικγ (Αρόν)
Η μορφή του χορού στον Πόντο όταν χόρευαν πολλά άτομα ήταν κλειστός κύκλος, ενώ όταν χόρευαν λίγοι μπορούσαν να χορεύουν κυκλικά ή και επιτόπου μουσική παιζότανε με όλα τα μουσικά όργανα με προτίμηση στους ανοιχτούς χώρους στον Ζουρνά ή το Αγγείο με όργανο συνοδείας και των δύο το Νταούλι λόγω της μεγάλης ηχητικής τους έντασης. Όταν χόρευαν λίγα άτομα και ιδικά σε κλειστούς χώρους, τότε κυρίαρχο ρόλο έπαιζε η λύρα χωρίς όργανο συνοδείας και ο λυράρης ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του, μπορούσε να κινείται γύρω-γύρω από τους χορευτές και με διάφορα επιφωνήματα και προτροπές να τους εμψυχώνει ώστε να αποδίδουν καλύτερα και να βγαίνει ο απαραίτητος διονυσιασμός που δίνει όλη την ομορφιά στο χορό.Παραγγέλματα του χορού Σέρα
Ο χορός Σέρρα είναι από τους λίγους χορούς του Πόντου που είχε παραγγέλματα και επιφωνήματα. Τα συνηθέστερα ήταν :
* Ιέψ’ τεν : αποκτείστε ομοιομορφία (όταν υπήρχε διαφορά στα βήματα των χορευτών)
* Ουφάκ’
* Τολάζ’ : από το Λάζικον
* Επάρτεατο κά :
* Τη κύρ’: μπορεί να σημαίνει τη κυρού = του πατέρα
* Το Τούρκικο Πουσλούκ Όλμασουν:
* Αλάσια:
* ’Σ σο γόνατον (για την τελευταία φυγούρα,το γονάτισμα)
* Χαζήρογλου (από τα Τούρκικά, χαζήρ=έτοιμο και το ογλού=υιός)
και τα επιφωνήματα που σε πλήρη διονυσιασμό ακουγότανε από τους χορευτές.
* Α-που-τα-ντα-νοντό (στην αρχή συλλαβιστά, μακρόσυρτα και μετά με κοφτό και επιτακτικό τρόπο τις δύο τελευταίες συλλαβές) όπως και το:
* Ού-τια τια
* Α-μπου-νε-τό!!!! (συλλαβιστά, με θαυμαστικό τρόπο) όπως και το:
* Ο-πω-πω-πω-πώ!!!! κλπ.
Καθώς και τα τούρκικα: Ωμουζά, ατσίλιν, αλ’ασσιαγιά, μπιρ ταά, γιαλάν όλμασιν, χαπέρ βερ. (Γρηγοριάδης 1973, Καρς Πόντου)
Κατά τη διάρκεια του χορού πολλά άτομα συνεπαρμένα από την έξαρση του, έβγαζαν διάφορα επιφωνήματα συνήθως κατά την εκτέλεση της “φιγούρας”. Όταν χόρευαν λίγα άτομα, το παράγγελμα δινότανε συνήθως από τον κοινώς αποδεκτά καλύτερο χορευτή, ενώ όταν χόρευαν πάρα πολλά άτομα δινότανε συνήθως από τον ή τους οργανοπαίκτες. Δεν συνοδευότανε από τραγούδι. Ο ρυθμός του είναι επτάσημος 7/8 = 2-2-3 γοργός
ή Αρδασινόν (o)
Η περιοχή Άρδασα (βλ. σελ. στοιχεία περιοχής) Ο χορός Αρδασινόν (o) Είναι παραλλαγή του Σέρα χορόν. (Χρήστος Σαμουηλίδης: οι χοροί του Πόντου σελ. 26).
Φαίνεται πως στην περιοχή γύρω από την Άρδασα στην Αργυρούπολη, με αυτό το όνομα ήταν γνωστός ο χορός Σέρα. Μπορεί να του δώσανε το όνομα αυτό, γιατί ίσως στην περιοχή ο χορός είχε μια ιδιαίτερη μορφή που δεν τη συναντούσαμε στις άλλες περιοχές.
ή Κόστερες
(Κος – τερε, είναι αρμενική λέξη που σημαίνει τράγος. Τερέ είναι τουρκική (Dere), που σημαίνει ρέμα, ποτάμι, κοιλάδα, ώστε κοιλάδα του τράγου). Πιθανόν να είναι το τοπωνύμιο ή όνομα χωριού από οπού προήλθε ο χορός. Γράφεται και Κώστερε(παρετυμολογημένο, προφανώς). Θεωρείται παραλλαγή του Σέρα χορόν. ( Χρήστος Σαμουηλίδης: οι χοροί του Πόντου σελ. 29).
ή Λάζικον
Η περιοχή Λαζιστάν (βλ. σελ. στοιχεία περιοχής). Ο χορός Λάζικον. Το όνομα του χορού στην περιοχή του Όφεως, όχι γιατί ήταν χορός των Λαζών αλλά γιατί οι Οφλήδες είναι κάτοικοι της Λαζικής χώρας.
«Ο Θεόδωρος ο Κανονίδης ήτανε δάσκαλος στο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας στο τμήμα ωδικής, μάθαινε ακριτικά τραγούδια και έπαιζε μαντολίνο,. Από εκεί έφυγε στη Ρωσία στο Σοχούμι όπου έγινε ξανά δάσκαλος στην Ακαδημία του Σοχούμ. Το 1926 ίδρυσε το θέατρο με το ψευδώνυμο «Απόλλων». Μας έγραψε πολλά έργα και μεταξύ άλλων και τη Τρίχας το γεφύρ. Ο μακαρίτης ο Ευφραιμίδης μας έκανε μια διάλεξη και είπε γι’ αυτό το έργο. Τι γνώσεις και τι μυαλό πρέπει να είχε αυτός ο άνθρωπος για να γράψει ένα τέτοιο έργο. Στο έργο αυτό, στη δεύτερη πράξη, εκεί που ετοιμάζονται να πάνε να παντρευτούνε, ενώ τραγουδάνε, μας φωνάζει: Ε’ ατώρα ας πατούμε κα’ το Τρομαχτόν το Λάζικον. Ο Κανονίδης γεννήθηκε στην Τραπεζούντα, δάσκαλος εκεί, γιατί μας λέει Τρομαχτόν, Λάζικον τη Σέρά;» (βλ. σελ…..ζωντανές μαρτυρίες Δημ. Μαυρόπουλος 1913).
«Το Λάζικον, όπερ συνταυτιζόμενον προς τον συνήθη εις τα παράλια του Πόντου Σέρα χορόν λέγεται και Τιναχτόν ήTρομαχτόν ως συνοδευόμενον υπό τιναγμού του σώματος των χορευτών ή και τρομώδους κινήσεως αυτού. Χορεύεται ο χορός ούτος μόνον υπ’ ανδρών ευσταλών και ζωηρών, εν ω ολόκληρον το σώμα αυτών συγκλονίζεται και ρυθμικαί και ζωηραί εκτελούνται κινήσεις των ποδών και των χειρών αυτών μετά ταχύτητος μεγάλης, και ονομάσθη Λάζικον μεν ως κυρίως εις τους Λαζούς ανήκων, Σέρα δε χορός εκ του παρά τα Πλάτανα ομώνυμου ποταμού Σέρρα. Και κατά τον χορόν τούτον αι χείρες οτέ μεν υψούνται, οτέ δε καταβιβάζονται και αναγόγως το σώμα τηρείται ευθυτενές και όρθιον ή κάμπτεται μετά τοιούτου ελιγμού, ώστε εκ πρώτης όψεως ο θεατής νομίζει ότι οι χορεύται ετοιμάζονται να καθίσωσι κατά γης».(Οικονομίδης 1923. Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού χορού, Άλκης Ράπτης, εκδ. Θέατρο Ελληνικών Χορών ¨Δόρα Στράτου¨ 1995 σελ. 341). Μεταξύ των χορών ήταν το Λάζικον (η Σέρρα). (Άκογλου 1939, Κοτύωρα Πόντου. ο.π.).
Συναντώνται (στο πανηγύρι της Παναγίας) και το δίνουν σε ¨κοδεσπενιακούς¨ και σοβαρούς χορούς, έπειτα, προοδευτικά σε ζωηρούς και λεβέντικους, καθώς το ηρωικόν Λάζικον με τσαλίμια, τελίμια και φιγούρες δύσκολες καθώς «ωμουζά, ατσίλιν, αλ’ ασσιαγιά, μπιρ ταά, γιαλάν όλμασιν, χαπέρ βερ,» και δόστου κι άλλη μια! Το Λάζικον είναι μια θαυμάσια παραλλαγή του αρχαίου Πυρρίχιου, καθαρά αντρικός λεβέντικος χορός που χορεύεται και με μαχαίρια και παλεύοντας κι είναι μέτρο νεότητος και λεβεντιάς. (Γρηγοριάδης 1973, 67. Καρς Πόντου). Ο.π.
Ο χορός Λάζικος είναι μόνο για άντρες αλλά χορεύεται σήμερα και από γυναίκες. (Metallinos & Schumacker 1975). Ο.π. Στην πομπή με τον γαμπρό προς το σπίτι της νύφηςχορεύουν το διπλό Τικ, το Λάζικο ή Τρομαχτό. (Γκρίτση Μιλλιέξ 1976, 89, Τρίπολη Πόντου). Ο.π. σελ. 342. Το αποκορύφωμα του γλεντιού ήταν όταν χόρευαν τους ζωηρούς χορούς: Το Τρομαχτόν, την Κούτσαρην και τοΛάζικον. (Παπαδόπουλος 1986, 170. Καρακούρτ Πόντου). Ο.π.
Στην Τραπεζούντα σχετικοί με τη Σέρα χοροί είναι το Τρομαχτόν (τουρκικά Titreme Horonu) και το Λαζικόν (laz Horonu). Στην περιοχή Αργυρούπολης (Χαλδία) χορευόταν ο Λάζικος, σε 7/16 (2.2.3). Φαίνεται ότι οι καλύτεροι χορευτές προερχόταν από την Κρώμνη.
(Petrides 1988-89, 228). Ο.π.
ή Οφίτικον
Η περιοχή (βλ. σελ. περιοχή του Όφι) Οφίτικον. Το όνομα στην περιοχή του Όφι. (Χρήστος Σαμουηλίδης: οι χοροί του Πόντου σελ. 36)
η Τιναχτόν
Μάλλον από το τίναγμα του σώματος μετά την ολοκλήρωση της ¨φιγούρας¨ (τσάκωμαν και χάλαμαν), για το στιγμιαίο σταμάτημα και την επιστροφή στο Τρομαχτόν Τικ, για να ακολουθήσει η επόμενη φιγούρα. (Οικονομίδης 1923).
ή Τιτιρεμέ, ή Τιτρεμέ (βλ. σελ…χοροί Νικόπολης)
Το όνομα του χορού στην περιοχή της Νικόπολης (Γαράσαρη). (Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού, τ.10, σελ. 207).
ή Τογιαλίδικον
Η περιοχή Τόνιας (Θοανίας) ήταν εξισλαμισμένη και περιελάμβανε 2.000 σπίτια σε 11 χωριά, που τα περισσότερα είχαν ελληνικές ονομασίες, όπως Κατοχώρι, Μεσοπλάγιν, Μεσοπέδιν (κλπ). Οι Τονιαλήδες μιλούσαν (και μιλούν ακόμα) την ελληνική γλώσσα, όπως και οι Οφίτες. Και αυτοί εξισλαμίστηκαν στα κατοπινά (μετά την άλωση της Τραπεζούντας) χρόνια, κάτω από παρόμοιες με τους Οφίτες περιστάσεις. (Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού σελ. 336 του Χρ. Σαμουηλίδη).
Η Τόνια σε τοπικό επίπεδο είναι κυρίως γνωστή ως κέντρο των ελληνόφωνων της περιοχής δυτικά της Τραπεζούντας, ενώ σε παντουρκικό επίπεδο αποκαλείται η Άγρια Δύση. Η φήμη της στηρίζεται στις μακροχρόνιες αιματηρές βεντέτες που αποδεκατίσει τις περισσότερες οικογένειες. Οι περήφανοι αυτοί άνθρωποι μιλούν την ποντιακή διάλεκτο σε μια από τις πιο αυθεντικές εκδοχές της, με μεγάλο μέρος του λεξιλογίου να προέρχεται κατευθείαν από την Αρχαία Ελληνική.
Και στην Τόνια, όπως σε όλη την περιφέρεια μέχρι τα Σούρμενα, τον Όφη και τη Ριζούντα, οι γυναίκες φορούν το ραβδωτό «κεσάν», η ποντιακή φωτά (ποδιά), που συνεχίζει να αποτελεί κύρια ενδυματολογική συνήθεια, «πλέκοντας» τέσσερα βασικά χρώματα: το μαύρο, το λευκό, το κόκκινο και ελάχιστα κίτρινο. Το αυθεντικό όμως γυναικείο παραδοσιακό ένδυμα του τόπου είναι φτιαγμένο από μαύρο μετάξι και συνοδεύεται από χρυσοκέντητη φέρμελη(ένα είδος γιλέκου) και ζώνη. Σήμερα το φοράνε σε ειδικές περιπτώσεις μόνο μερικές ηλικιωμένες γυναίκες. Η περιοχή είναι επίσης γνωστή για το πανηγύρι της Κατίρκα. Είναι το πιο γνωστό πανηγύρι της περιοχής, στο οποίο συρρέει πλήθος κόσμου και διοργανώνεται στο παρχάρι Καντίρκαγια, 15 χιλ. πάνω από την Τόνια, κάθε Τρίτη Παρασκευή του Ιουλίου.
Τα χωριά που εξακολουθούν να μιλούν ελληνικά μέχρι τις μέρες μας είναι τα:
1) Σκανταράντον (Ισκεντερλί),
2),Πέτρα (οικισμός του Σκανταράντων),
3)Τούραλι (Γιάκτσιουκουρ),
4) Σαϊράτς ,
5) Μαγγανόπον (Μέλιξια),
6) Κόζλουτζα.
(Σάββας Καλεντερίδης: Ταξιδιωτική οδηγοί 17-Ανατολικός Πόντος σελ.242).
Ο χορός Τογιαλίδικον
Το όνομα του χορού στην περιοχή της Τόνγιας. (Tonya). Δυστυχώς δεν έχουμε περισσότερες λεπτομέρειες για την μορφή του χορού στην συγκεκριμένη περιοχή, εκτός από το όνομα.
ή Τρομαχτόν
Λόγω του έντονου τρέμουλου (τρόμαγμαν) του σώματος. Άλλα ονόματα με τα οποία αναφέρεται ο ίδιος χορός είναι ο Τουρκικός Σικ σαρά, Ακτζεπάτ, Τρομαχτόν, ο Αρμένικος Λαζ μπαρ και Λάζικον. (Αρχείον Πόντου, τ.38, σελ.649. Theodore Petrides).
ή Φυσερέτ΄κον (Τραπεζούντας)
Ο χορός όπως δηλώνει το όνομά του έχει καταγωγή, γενέτειρα, το χωριό Φυσερά Πλατάνων Τραπεζούντας. Είναι όπως και ο χορός Ατσαπάτ μια μορφή Σέρας σε γοργό ρυθμό σε αντίθεση με το Ατσαπάτ που είναι αργό. Οι χορευτές εκτελούν μία το πολύ δύο φιγούρες επαναλαμβανόμενες τρεις φορές και μετά γυρνάνε στο τρομαχτό τικ. Παλιά χορευόταν μόνο από άντρες. Η μουσική του χορού θυμίζει Τικ Τογιας. Η ρυθμική αγωγή έχει γοργότατο χρόνο, πάνω σε δίσημο ρυθμό 2/4.
(Τις πληροφορίες μου έδωσε ο Γιώργος Χατζηελευθερίου ο οποίος έκανε έρευνα στο χωριό Άγιος Βαρθολομαίος Φλώρινας και ειδικά από το λυράρη που παίζει τη μελωδία Στύλο Κεσίδη του Νικολάου, γεννημένο το 1927, ο οποίος την έμαθε από το λυράρη πατέρα του, που γεννήθηκε στη Φυσερά Πλατάνων, το 1890.
ή Πυρρίχιο
Ο εκ Κρήτης Θαλήτας (έτος 620 π. χ.) εδίδασκε την Πυρρίχην. Ήτο ένα είδος ενόπλου χορού, ο οποίος εδιδάσκετο κατά την αρχαιότητα υπό της πολιτείας εις την ανατρεφομένην κατά την εποχήν εκείνην νεολαίαν. (Αρχείον του Πόντου, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών τ. 28, σελ. 109).
Το όνομα Πυρρίχιος δόθηκε στο Σέρα χορό στην Ελλάδα και υποστηρίζεται ότι είναι ο κοντινότερος προς τον αρχαίο Ελληνικό χορό Πυρρίχιο. Τον αναφέρουν πολλοί αρχαίοι συγγραφείς μεταξύ των οποίον ο Πλάτων, νόμοι 7.815, ο Διονύσιος Αλικαρνασεύς 7.72, ο Στράβων 10.485, ο Παυσανίας 3.25.2, ο Nόννος, Διονυσιακά 13.40, 14.34, ο Αθήναιος 14.630d κ.α. Αναφορές του πυρρίχιου στις αρχαίες πηγές βλέπουμε: K.Latte, De saltasionibus Graecorum, Toepeimann, Giessen 1913, σελ. 29, 33, 35, 37, 57, 59, E. K. Borthwick, «Troyan leap and pyrrhic dance in Euripides’Andromache», Journal of Hellenic studies 87(1967), σελ. 23 ο ίδιος, «P. Oxy. 2738 and the Pyrrhic dance», Hermes 98 (1970), σελ. 318-331. P. Dinzelbacher, «Uber Troianritt und Pyrrhiche», Eranos 80 (1982), σελ.158. Επίσης A. Kaufmann – Samaras, «Apropos d’ une amphore geometrigue», Revue archeologigue (1972), σελ. 27. Ήταν ο χορός που χόρευαν οι Έλληνες στις μεγάλες γιορτές και η κατάρτιση του ένα από τα μελήματα της χορηγίας.
Οι Πόντιοι, οι διατηρήσαντες τας αρχαίας παραδόσεις, όσον ούδεις άλλος λαός της Ελλάδος, διέσωσαν και διετήρησαν δια μέσου των αιώνων, έκτος από το αρχαίον ομηρικόν γλωσσικόν των ιδίωμα, και τους πανάρχαιούς Ελληνικούς χορούς….και ιδιαιτέρως τον σπουδαιότερον αρχαίον πολεμικόν χορόν των Ελλήνων, τον Πυρρίχιον. Βεβαίως εις την αρχαιότητα, ως ελέχθη, ο Πυρρίχιος ητό πανελλήνιος χορός και μάλισταεκ των χορών εκείνων, τους οποίους οι Έλληνες εχόρευον εις τας μεγάλας εορτάς, τα Μικρά και Μεγάλα Παναθήναια και των οποίων η κατάρτισις ήτο εν εκ των μελημάτων της χορηγίας.
Οι Ποντιακοί Σύλλογοι με τα χορευτικά των Συγκροτήματα καταβάλουν πολλάς και φιλοτίμους προσπαθείας, δια την καλλιτέραν οργάνωσιν και εκμάθησιν των Ποντιακών χορών και δη του Πυρριχίου, μερικοί μάλιστα παρουσιάζουν αξιόλογον δραστηριότητα και προσήλωσιν ως προς την παραδοσιακήν και κλασσικήν μορφήν και απόδοσιν τούτων. Δυστυχώς όμως πολλά Ποντιακά Συγκροτήματα, ίσως διότι δεν διαθέτουν καλούς χοροδιδασκάλους, γνώστας των Ποντιακών χορών, νεωτερίζουν και ερμηνεύουν τους χορούς όπως ο χοροδιδάσκαλος των νομίζει. Χρειάζεται μεγάλη προσοχή και ευθύνη των χοροδιδασκάλων. (Δημ. Αθ. Αθανασιάδου: ο Πυρρίχιος χορος, Εδεσσα 1975, σελ. 38).
«Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι Πυρρίχιος ήταν επινόηση της θεάς Αθηνάς ή των Διοσκούρων. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (βιβ. V 65) λέει ότι τον χορό αυτό τον επινόησαν οι Κουρήτες, Κάστωρ ή Διόνυσος και τον χόρευαν γύρω από τον Δία όταν ήταν βρέφος για να μην ακούσει το κλάμα του ο πατέρας του ο Κρόνος και τον φάει. Ο γεωγράφος Στράβων από την Αμάσεια του Πόντου λέει ότι ο εφευρέτης του χορού είναι ο Νεοπτόλεμος, γιος του Αχιλλέα, που λεγόταν και Πυρρός. Περιγραφή του Πυρρίχιου με λεπτομέρειες έχουμε και από τον Πλάτωνα, (Πλάτωνος Νόμοι Ζ815Α, Γ168, Ζ81685) όπου λέει, ότι οι θεοί τον έδωσαν στους ανθρώπους σαν θείο δώρο. Διακρίνει δε δύο είδη αυτού του χορού. Πρώτον την εμμέλειαν όρχησιν που είναι ειρηνικός και δεύτερον τον πυρρίχιον χορόν, που είναι κύριο μέρος της λατρείας του Διονύσου καθώς και της πολεμικής προετοιμασίας, δηλαδή είναι πολεμικός χορός». (Έλσα Γαλανίδου-Μπαλφούσια).
Αρχαίος Πυρρίχιος
Σύμφωνα με όλες τις γραπτές πηγές της αρχαιότητας ο πυρρίχιος ήταν ένας από τους ενόπλιους χορούς. Κατά τον Ευριπίδη (Ανδρομάχη 1135) και άλλους συγγραφείς, δημιουργήθηκε από τον Πύρρο, που ταυτίζεται με τον Νεοπτόλεμο, το γιο του Αχιλλέα. Ο Πύρρος χόρεψε τον πυρρίχιο αφού νίκησε τον Ευρύπυλο, έναν σύμμαχο των Τρωών. Το όνομα «Πύρρος» συνδέεται συχνά με τη νεκρική πυρά, γιατί, σύμφωνα με την παράδοση, ο ίδιος ο Αχιλλέας χόρεψε αυτόν το χορό δίπλα στην πυρά για να τιμήσει το νεκρό του φίλο Πάτροκλο. Επίσης η Αθηνά χόρεψε τον πυρρίχιο σε δύο περιπτώσεις: μια φορά αμέσως μετά τη γέννησή της, μόλις βγήκε από το κεφάλι του Δία και μία δεύτερη μετά τη νίκη της εναντίον των Γιγάντων. Σύμφωνα με μεταγενέστερους συγγραφείς ο χορός αυτός αποδίδεται στον Πύρριχο από την Κρήτη, ενώ άλλοι τον συνδέουν με τους Κουρήτες και τους Κορύβαντες.
Ο πυρρίχιος είναι χορός που χορευόταν είτε σε ομαδικό σχηματισμό είτε ατομικά σε διάφορες περιπτώσεις, ιδιωτικά, σε δημόσιες εορτές ή σε συμπόσια. Φαίνεται ότι στο πλαίσιο των Παναθηναίων υπήρχε κάποιου είδος διαγωνισμός για τον πυρρίχιο. Σε αναθηματικό ανάγλυφο της κλασσικής εποχής χορευτές σηκώνουν στους ώμους έναν νικητή στον πυρρίχιο, ο οποίος έχει στάση ανάλογη με αυτήν της Αθηνάς στους παναθηναϊκούς αμφορείς. Φαίνεται ότι για μια μακρά περίοδο ο χορός αυτός αποτελούσε μέρος της εορτής των Παναθηναίων.
Την καλύτερη περιγραφή του χορού μας τη δίνει ο Πλάτων (Νόμοι 6.8.15). Ο χορευτής με χορευτικές κινήσεις προσποιείται ότι βρίσκεται στη μάχη, άλλοτε αμύνεται και άλλοτε επιτίθεται. Ο Πλάτων τονίζει τη σημασία ενός τέτοιου χορού που γυμνάζει το ανδρικό άλλά και το γυναικείο σώμα (το χορό χόρεψε αρχετυπικά εξάλλου η ίδια η Αθηνά).
Οι παραστάσεις χορού σε αγγεία είναι μια άλλη πηγή πληροφοριών για την ιστορία του χορού. Βέβαια, οι απεικονίσεις των αγγείων απέχουν πολύ από το να είναι ο καθρέφτης του αρχαίου κόσμου. Ωστόσο, η θεματολογία τους, οι επαναλήψεις ή τα κενά μιλούν συχνά πιο εύγλωττα από τα γραπτά κείμενα. Τις παραστάσεις ενόπλιων χορών στην αγγειογραφία μελέτησε διεξοδικά ο J. Cl. Poursat. Οι παλιότερες παραστάσεις εμφανίζονται κυρίως σε αττικά μελανόμορφα αγγεία στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. Ανάμεσα στα 510 και 470 π.Χ. έχουμε παραστάσεις χορού πολεμιστών που, φορώντας περικεφαλαία, χιτωνίσκο ή περίζωμα και κρατώντας δόρυ και ασπίδα, χορεύουν κάποιο ενόπλιο χορό με τη συνοδεία της μουσικής που παίζει αυλητής. Φαίνεται ότι χορεύουν στη γιορτή των Παναθηναίων ή και σε επιτάφιες τελετές. Με την ομάδα αυτών των παραστάσεων σχετίζονται πιθανότατα και κάποιες παραστάσεις της όψιμης γεωμετρικής εποχής (τέλη 8ου αι.), όπου πολεμιστές χορεύουν με τη συνοδεία μουσικής μιας φόρμιγγας. Ο Furtwangler χαρακτήριζε αυτούς τους χορευτές ως ενόπλιον όρχησιν και τους συνέδεε με τα άθλια επί Πατρόκλω.
Σε μια άλλη ομάδα αττικών ερυθρόμορφων κυρίως αγγείων, τα οποία ανήκουν περίπου στην ίδια περίοδο (520 – 490) π.Χ., οι χορευτές του πυρρίχιου εμφανίζονται γυμνοί φορώντας περικεφαλαία και κρατώντας δόρυ και ασπίδα. Οι παραστάσεις αυτές, πιο πολυάριθμες από τις προηγούμενες, απεικονίζουν συνήθως έναν χορευτή που χορεύει με τη μουσική των αυλών, ενώ συχνά υπάρχει δίπλα του δίφρος με ενδύματα, που συνδέει τη σκηνή με την παλαίστρα ή το γυμνάσιο. Σε κάποιες παραστάσεις έχουμε δύο χορευτές συμμετρικά τοποθετημένους εκατέρωθεν του αυλητή και τότε είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς αν ο διπλασιασμός του χορευτή γίνεται για λόγους συμμετρίας της σύνθεσης ή αν πρόκειται για κάποιου είδους διαγωνισμό ανάμεσα στους χορευτές. Στη συνέχεια γίνεται μια εκτενής αναφορά σε αγγεία όπου φαίνονται διάφορες αρχαίες παραστάσεις του πυρρίχιου χορού. (Αρχαιολογία και τέχνες 90, σελ. 42-43). Αλεξάνδρα Γουλάκη – Βουτυρά,Καθηγήτρια Μουσικής Εικονογραφίας, Αριστοτέλειο Παν/μιο Θεσσαλονίκης.
Σημερινή μορφή.
Είναι ο χορός που έπρεπε να προσεχθεί περισσότερο από όλους τους άλλους χορούς γιατί είναι το κόσμημα όλου του Ελληνισμού και όχι μόνο των Ποντίων. Δυστυχώς όμως συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Είναι ο χορός που δέχθηκε την μεγαλύτερη κακοποίηση από τα χορευτικά συγκροτήματα. Κανένα συγκρότημα δεν χορεύει τον χορό με την μορφή μιας συγκεκριμένης περιοχής. Στα περισσότερα αποτελείτε από μια συρραφή από διαφορετικά βήματα “φιγούρες” διαφόρων περιοχών ενώ έχει αλλοιωθεί παντελώς το ύφος και το χρώμα του χορού (τσάκωμαν και χάλαμαν). Πολλοί χοροδιδάσκαλοι “χορογράφοι” έχουν προσθέσει επιπλέον βήματα (φιγούρες) δικής τους έμπνευσης που έχει σαν αποτέλεσμα την διαφοροποίηση του χορού σε τέτοιο βαθμό ώστε να χάσει την μορφή που είχε σε μια συγκεκριμένη περιοχή του Πόντου.
Σε πολλά χορευτικά συλλόγων παρατηρείται το φαινόμενο της έλλειψης ανδρών και της ¨εκτέλεσης¨ του χορού από γυναίκες. (Εάν δεν υπήρχαν γυναίκες θα έντυναν τους άνδρες;). Είναι αδύνατον να περιμένει κανείς έστω και μια κατά προσέγγιση σωστή μορφή του χορού, διότι η κατασκευή του γυναικείου σώματος είναι τελείως διαφορετική του ανδρικού και κατά συνέπεια μπορεί να πετυχαίνουν σπανίως μια σωστή απόδοση βημάτων, όμως ο Σέρα χορός δεν είναι τόσο το βήμα όσο το ύφος και το χρώμα που δίνουν την ομορφιά του.
Στην Ελλάδα χάριν της καλλιτεχνικής παρουσίας των συγκροτημάτων (θεατρική αδεία) χρησιμοποιούνται παραγγέλματα σε όλους τους χορούς για να υπάρχει ταυτόχρονο ξεκίνημα ή σταμάτημα των χορευτών. Το συνηθέστερο από αυτά είναι το πυρ που πολλοί χοροδιδάσκαλοι το μετέτρεψαν σε άψιμον για μεγαλύτερη Ποντιακή πιστότητα : πυρ = φωτιά, άψιμον = φωτιά
Τραγούδια
Τιζ (Περιοχής Ακ Νταγ Ματέν)
Είναι παραλλαγή του χορού Ομάλ’ (Καρς) με διαφορετική μουσική και ύφος. Ανήκει στην κατηγορία των χορών που βηματικά τους συναντάμε σε διάφορες παραλλαγές, με διάφορες ονομασίες και μουσικές σε πολλές περιοχές του Πόντου. Χορεύεται κυκλικά με μικρά πλαϊνά βήματα, με τρέμουλο στο σώμα και ο πρώτος κρατάει μαντίλι.
Κεμεντσέ μ’ τσαλά τσαλά, αν ´κι παι’ς καλά καλά,
κρούω κα’ τσακώνω σε, κάθουμαι και κλαίω σε.
./.
Ακεί πέραν έστεκεν, την κάλτσαν ατ’ς έπλεκεν,
είπ’ ατέναν έλ’ αδά, το λαλόπο μ’ χαμελά.
./.
Μάνα τέρεν το παπόρ, ντ’ άσκεμα κουνίεται,
το σαρίν τ’ αρνί μ’ απές, φοούμαι φουρκίεται.
./.
Το ρα≤ίν ≤ôνίεται, παιρ’ ο ήλιον λύεται,
εγώ ‘τιναν αγαπώ, αδακές κ’ ευρίεται.
./.
Τραγούδια Τικ Ακταγ Ματεν
Τικγ (Αρόν)
Είναι μια μορφή Τικ’ της περιοχής του Μεταλλείου Άσπρου Βουνού (Ακ Νταγ Ματέν) που ξεκινάει σε πολύ αργό ρυθμό σηκώνοντας εναλλάξ τα πόδια ψηλά με κυκλική κίνηση (λιγότερο οι γυναίκες) και καταλήγει σιγά σιγά στον κανονικό ρυθμό του Τικ’ διπλόν.
Σιτ’ στέκω κάπως γίνουμαι, σιτ’ στέκω κάτ’ παθάνω,
γίνουμαι κάστρα να πατώ, χωρία να χαλάνω.
Εσύ εμέναν έλε’ες, καν’νάν ´κι καλατσεύω,
με τ’ ομματόπα μ’ είδα σε, τον Θεό σ’ ´κ’ ινιανεύω.
./.
Nε μαξιλάρι μ’ άκλερον, γεργάνια μ’ απαρδάλια,
πού έν’ εκείν’ ή έμορφος, π’ εκείτον ´ς σην εγκάλια μ’.
./.
Τo τραγούδι στη γρήγορη μορφή του:
´Σ σα ποτάμια ήλôς παίρ’, σα ραχόπα εχόντζεν,
oσήμερον ´κ είδα ‘σεν, εθάρρεσα εχρόντζεν.
./.
Τα ποτάμια κλώσκουνταν, ση χαμαιλέτας τα νερά,
εγώ τήναν αγαπώ, αγαπώ ατεν κρυφά.
./.
Ουρανόν ελίβωσεν, ο φέγγον επιάστεν,
εγώ τήναν αγαπώ και-ν επαραβράδιαστεν.
./.
Τα τσορτάνια σ’ τσορτάνια, η μαντζίρα σ’ μαντζίρα
εγώ π’ εφίλεσα σε, ατό εν’ και ντ’ επήρα
./.
Τραγούδια Διπάτ’ (Τραπεζούντας)
ή Γιαβάσκον ή Γιαβαστόν, ή Διπάτι(ν), ή Διπλόν, ή Διπλόν Ομάλ’, ή Κοδεσπαινιακόν, ή Μονόν Ομάλ’, ή Ομάλ’, ήΟμάλ’ Τραπεζούντας.
Χορευόταν σε πάρα πολλές περιοχές του Ανατολικού Πόντου, όπως και στο Καρς, και με τον ερχομό των Ποντίων στην Ελλάδα έγιναν γνωστές και οι άλλες ονομασίες του χορού, οι οποίες για πολλά χρόνια κράτησαν τοπικό χαρακτήρα.
ΟΜΑΛ
Εμέν κ’ εσέν ’πη θα χωρίζ’, ακόμαν ´κ εγεννέθεν,
ους να εποίκα σε τ’εμόν, το ψόπο μ’ ετελέθεν.
Εφτά χρόνια ´κι θα κρούω ´ς σον πρόσωπο μ’ νερόν-ι,
να μη σπογγίζω και χάνω το φίλεμαν τ’ εσόν-ι.
Στάμαν Σταυρίτα-ν είδα σε, καλόν να έν’ ειδέα σ’,
τα δäκρâ μ’ εκυλίουσαν απέσ’ ´ς σην εμποδέα σ’.
Νεοελληνική απόδοση
Εμένα κ’ εσένα, αυτός που θα μας χωρίσει, ακόμη δε γεννήθηκε,
έως ότου σε έκανα δική μου, η ψυχούλα μου τελείωσε.
Εφτά χρόνια δεν θα ρίξω – χτυπήσω, νερό στο πρόσωπό μου,
να μη σφουγγίσω και απαλείψω το φίλημα το δικό σου.
Την πρώτη Σεπτεμβρίου σε είδα, σε καλό να με βγει που σε είδα,
τα δάκρυά μου κυλούσανε μέσα στην ποδιά σου.
./.
ΔΙΠΑΤ’
Έλα ’μπα ’ς σ’ εγκαλιόπο μου και ´ς σα χέρια μ’ τα δύο,
η _η’ μ’ αν πάει ’ς σην κόλασην, εσέν ´κι παραδίω.
./.
Στάμαν Σταυρίτα-ν είδα σε, καλόν να έν’ ειδέα σ’,
τα δäκρâ μ’ εκυλίουσαν απέσ’ ´ς σην εμποδέα σ’.
./.
Ασ’ σα χίλια διατάγματα το έναν να εκράν’νες,
Αέτσ’ ´κι θα ογράευες, αέτσ’ ´κι θ’ επαθάν’νες.
./.
Εγώ εθάρ’να ´γέρασα, όσον το πάω νεΐμαι (νεούμαι)
άμον τ’ Αε-Παυλί’ το ≤öν’ καμμίαν ´κι τελείμαι.
./.
*Αε Παύλος = κορυφή της οροσειράς του Παρυάδρη στον Πόντο.
Νεοελληνική απόδοση
Έλα μπες στην αγκαλίτσα μου και στα χέρια μου τα δύο,
η ψυχή μου και στην κόλαση αν πάει, δε θα σε προδώσω.
./.
Την πρώτη Σεπτεμβρίου σε είδα, σε καλό να με βγει που σε είδα,
τα δάκρυά μου κυλούσανε μέσα στην ποδιά σου.
./.
Από τις χίλιες συμβουλές τη μία να κρατούσες,
έτσι δεν θα καταντούσες, έτσι δεν θα πάθαινες.
./.
Εγώ νόμιζα γέρασα, όσο και πάω ξανανιώνω,
όπως του Αγίου Παύλου* το χιόνι, ποτέ δεν λιώνω
./.
Τραγούδια
Ανεφορτίτ’σσα
ΑΝΕΦΟΡΙΤ’ΣΣΑ – ΚΙΖΕΛΑ – ΚΑΛΟΝ ΚΟΡΙΤΣ
Εγώ είμαι ασ’ ση Γαλίαναν, ασ’ έναν καλόν χωρίον,
έπαρ’ με ´ς σ’ εγκαλöπο σου, επέθανα άσ’ σον κρύον.
./.
Τ’ αρνόπο μ’ ασ’ σα Πλάτανα, κ’ εγώ ασ’ σην Τραπεζούνταν,
τ’ εμά τ’ ομμάτια όντας τερούν, τ’ εσά δάκρυα γομούνταν.
./.
Και -ν έΐκιτί Γαλίανα, π’ είχεν νερόπα κρύα
εκεί πολλά παντέμορφα κορτσόπα μερακλία.
./.
Εγώ είμαι ασ’ ση Γαλίαναν, χωρίον Λιβαδέτ’κον,
πρώτα έμ’νε καλόν παιδίν, ατώρα είμαι-ν αλλέτ’κον.
./.
Νεοελληνική απόδοση:
Εγώ είμαι απ’ τη Γαλίανα, από ένα καλό χωριό
πάρε με στην αγκαλιά σου, πέθανα από το κρύο.
./.
Το αρνάκι – η αγάπη μου από τα Πλάτανα, κ’ εγώ από την Τραπεζούντα,
τα δικά μου τα μάτια όταν κοιτούν, τα δικά σου δάκρυα γεμίζουν.
./.
Τι κρίμα, Γαλίανα, που είχε κρύα νεράκια
εκεί πολλά πεντάμορφα κορίτσια με μεράκι.
./.
Εγώ είμαι απ’ τη Γαλίανα, χωριό απ’ τα Λιβάδια,
πρώτα ήμουν καλό παιδί, τώρα είμαι αλλιώτικος.
./.
13.Κιζέλα
Κόρη κατήβα ´ς σο μαντρίν, ελύεν η Κιζέλα,
το πρόσωπο σ’ εφώταξεν άμον ντο παίρ’ ημέρα.
./.
Κόρη κατήβα ´ς σο μαντρίν και ντωσ’ κά’ τα πασσάλâ,
ο άντρας -ι-σ’ μικρίκος έν’, κρούγ’ν ατον τα μουσκάρâ.
./.
Κόρη τα ζα ντ’ ερίαζες, τ’ έναν ακούει Στεφάνα,
μίαν κι άλλο ας εφίλ’να σε κι ύστερα ας επεθάν’να.
Νεοελληνική απόδοση:
Κόρη κατέβα στο στάβλο, λύθηκε η Κιζέλα (αγελάδα)
το πρόσωπό σου έλαμψε όπως όταν φέγγει η ημέρα.
./.
Κόρη κατέβα στο στάβλο και χτύπα τους πασσάλους,
ο άντρας σου μικρός είναι, τον χτυπούν τα μοσχάρια.
./.
Κόρη τις αγελάδες που φύλαγες τη μία τη λένε Στεφάνα,
ακόμα μία φορά ας σε φιλούσα κι ύστερα ας πέθαινα.
./.
14.Καλόν Κορίτσ’.
Kαλόν κορίτσ’, καλόν κορίτσ’, καλόν κι ευλογημένον,
´ς σην χώραν φαίνεται άσκεμον ´ς εμέν εν’ φωταγμένον.
./.
Καλόν κορίτσ’ εχόρευαν τ’ έμορφα τα κορτσόπα,
τα κάλλια ’τουν εσείουσαν άμον μανουσακόπα.
./.
Καλόν κορίτσ’ για χόρεψον εσύ τ’ εμόν φραντάλα,
τ’ αμάραντα μαραίν’, πουλί μ’, και τ’ εσόν η εγκάλâ.
Καλόν κορίτσ’ για χόρεψον, εσύ τ’ εμόν αρνόπον,
ατού ’ς σ’ άσπρα τα κόλφια σου θα φτάγω τσαλιμόπον.
Νεοελληνική απόδοση:
Καλό κορίτσι, καλό κορίτσι, καλό κ’ ευλογημένο,
στους ξένους φαίνεται άσχημο, για μένα είναι λαμπερό.
Το χορό Καλό κορίτσι χόρευαν τα όμορφα τα κοριτσάκια,
τα κάλη τους κουνιότανε όπως οι μενεξέδες.
Καλόν κορίτσ’ για χόρεψε, εσύ δική μου πρόσχαρη,
τ’ αμάραντα μαραίνει, πουλί μου, η δική σου αγκαλιά.
Καλόν κορίτς’ για χόρεψε, εσύ το δικό μου τ’ αρνάκι,
αυτού στ’ άσπρα τα στήθια σου επίδειξη θα κάνω.
ΠΗΓΗ http://pontiakilelapa.wordpress.com/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου